بهترین روش های انجام تحقیق چیست؟
متداولترین روشهای جمع آوری اطلاعات برای انجام یک پژوهش عبارتند از:
1-کتابخانه ای:كه از همان شيوه ي فيش نويسي استفاده مي شود.
2-میدانی: که در روش میدانی از ابزارهای مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه وهمچنین از منابع کتابخانه ای استفاده می شود.
باید توجه داشت که هر پژوهش بایک مساله شروع می شود و نوع فرضیه های و هدفهای پژوهشی است که ابزارجمع آوری اطلاعات را تعیین خواهد کرد پژوهشگر بهتر است که تنها به یک روش جمع آوری اطلاعات مانند پرسشنامه قناعت نکند.
بنابراین برای یک پژوهشگر تسلط به هر یک از این روشها بسیار ضروری است ولی باید با اطلاعاتی که هر یک از این روشها در اختیار می گذارند وهمچنین درجه اعتبار هر یک از این روشها آشنا باشند.
باید در نظر داشته باشیم که هیچ روش جمع آوری اطلاعات برای آزمون فرضیه یافرضیه های ما کامل نیست. هر یک نقاط ضعف خاص خود را داراست. بنابراین یک پژوهشگر همواره میزان خطای هر ابزار جمع آوری اطلاعات مورد استفاده اش را در نظر دارد.
در بخش قبل، فنون مورد استفاده از منابع کتابخانه ای را تا حدودی مرور کردیم در این بخش به بررسی سه روش دیگر( مشاهده ، مصاحبه ، و پرسشنامه )خواهیم پرداخت .
همه ما در زندگی واقعی خویش شاهد و ناظر بسیاری از وقایع هستيم البته مشاهدات ما کمتر حالت علمی و پژوهشی دارد. با این وجود یک مشاهده ساده ممکن است منجر به مساله پژوهشی در ذهنمان بشود. البته مواردی است که می تواند مشاهده ما را تحت تاثیر قرار دهد. تعصبات و تمایلات ما ممکن است به طور ناخودآگاه ما را تحت تاثیر قرار دهد.
ویژگی هایی فردی چون هوش، دانایی و میزان دقت مشاهده گر بر مشاهده وی موثر خواهد بود.همچنین دانش و آگاهی پژوهشگران در مورد موضوع مشاهده، درک بهتری ازمشاهده را به دست خواهد داد. ع. نادری و م. سیف نراقی (1373) مشاهدات را به دو گروه عمده سطحی یا آزاد و دقیق یا منظم تقسیم می کنند:
1-مشاهدات سطحی یا آزاد:
در این گونه مشاهدات ممکن است مشاهده گر خود عضوی از گروه مورد مشاهده باشد یا نباشد اما در هر صورت مشاهدات سطحی و نامنظم و فاقد برنامه ریزی قبلی است. این نوع مشاهده را ما هر روز در زندگی عادی تجربه می کنیم و کمتر به نحوی دقیق و منظم موضوع يا واقعه ای را مورد مشاهده قرار می دهیم.
2-مشاهده دقیق یا منظم :
مشاهده گر در مشاهده دقیق یا منظم موظف به رعایت اصولی از پیش ساخته و منظم و مدون است. او باید به خوبی از موضوع مورد مشاهده آگاهی داشته باشد و در هر شکلی که عرضه شود قادر باشد آن را شناسایی کند. در مشاهده منظم آموزش مشاهده گر یا در واقع کنترل و نظارت بر مشاهده او از موضوعات حائز اهمیت است. در اغلب تحقیقات علمی که در آنها محقق برای جمع آوری اطلاعات روش مشاهده را انتخاب می کند، از همین نوع مشاهده منظم استفاده می کند. ) در ضمن مشاهده رعایت نکات زیر باعث می شود که اعتبار مشاهده بالا رود.مشاهده گر باید سعی کند:
الف: نظرات و برداشتهای شخصی خویش را از حقایق و واقعیتها مجزا سازد و درگزارش از مشاهده خود آنها را به دقت از یکدیگر تفکیک کند.
ب: برای کسب اطلاعات جامع و دقیق از وسایلی مانند عکس، ضبط صوت و یاحتی فیلم استفاده کند.
ج: مطالب مشاهده شده را بلافاصله بعد از انجام مشاهده بررسی کند تا تناقض وابهامی در نتیجه فاصله زمانی در گزارش مشاهده نشود.
د: در گزارش نهایی پژوهش هر گونه محدودیتی که در انجام مشاهده داشته است را دقیقا ذکر کند تا اعتبار یافته هایش برای خوانندگان گزارش پژوهش مشخص شود. کثرت اطلاعات در زمانی کوتاه، بالابودن درجه اعتبار اطلاعات جمع آوری شده و سادگي ارزیابی اطلاعات از جمله محاسن این روش است. و از معایب عمده آن، عدم امکان دسترسی همیشگی محقق به موقعیتهای که وقایع در آنها رخ می دهد است. (نادری و سیف نراقی،1373)
مصاحبه :
کاهن و کانل (1968) مصاحبه را چنین تعریف می کنند:(مکالمه دو نفر ، که بنا بر هدف خاصی مثل کسب اطلاعات مربوط به تحقیق است توسط مصاحبه گر شروع شده، و متمرکز بر محتوایی است که توسط اهداف تحقیق مشخص شده باشد، برای اینکه مصاحبه ای به نحو مطلوب انجام شود بایدمصاحبه گر به این نکات توجه کند:
1-سوالهای مصاحبه را خوب درک کند.
2-نسبت به تکمیل و اتمام مصاحبه خود را ملزم بداند.
3-به اندازه کافی تمرین کرده باشد که مصاحبه را به راحتی و با اطمینان انجام دهد.
4-کیفیات و روحیات شخصی که امکان دارد بر جریان مصاحبه اثر بگذارد راکاهش دهد.
5-شرایطی را فراهم کند که مصاحبه شونده به راحتی و با احساس امنیت اطلاعات را در اختیار بگذارد.
اگر برای ثبت اطلاعات از وسیله ای مانندضبط صوت استفاده می شود مصاحبه شونده را مطلع کند و از وی اجازه بگیرید.
انواع مصاحبه:
الف) منظم
ب) آزاد
مصاحبه منظم:
در مصاحبه منظم سوالها و پاسخها از قبل تهیه شده اند و در اختیار کلیه مصاحبه شونده ها قرار داده می شوند تا از بین پاسخها، پاسخ مورد نظر خود را بیابند.بنابراین تمام مصاحبه شونده ها، سوالها و پاسخهای یکسان در اختیار دارند. این روش اگر چه غیر قابل انعطاف به نظر می رسد ولی یکسانی و یکنواختی سوالها،طبقه بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات را آزاد می سازد.
مصاحبه آزاد:
در مصاحبه آزاد انعطاف پذیری بیشتری وجود دارد و مصاحبه شونده تشویق می شود که به سوال مطرح شده به هر صورتی که می خواهد پاسخ دهد.برای کسب اطلاعات کیفی این نوع مصاحبه به مصاحبه منظم ترجیح دارد ولی احتمال این است که اطلاعات غیر ضروری نیز برای تجزیه و تحلیل نهایی اطلاعات جمع آوری شده ایجاد مزاحمت کند. از مهمترین محاسن روش مصاحبه ای این که کودکان وافراد بی سواد که به هر نوعی در خواندن و یا نوشتن اختلالی دارند می توانند به عنوان مصاحبه شونده منبع اطلاعاتی یک پژوهشگر باشند بعضی از افراد نیز به برقراری ارتباط شفاهی و رو در رو بیشتر علاقه دارند تا اینکه اطلاعات خود را به صورت کتبی مثلا در پرسشنامه اظهار کنند. و در صورتی که مصاحبه شونده سوالی را درک نکند، مصاحبه گر همواره می تواند سوال را به نوعی تکرار کند تا اطلاعات مناسب تری را کسب کند. و اما از معایب مصاحبه می توان وقت گیر بودن و پرخرج بودن آن را ذکر کرد. در ضمن تعداد محدود مصاحبه شونده مانع از امکان تعمیم اطلاعات جمع آوری شده می گردد.
پرسشنامه :
پرسشنامه را شاید بتوان یک مصاحبه کتبی دانست. با این تفاوت که در پرسشنامه تعداد افراد آزمودنی را می توان افزایش داد و اجرای آن نسبت به مصاحبه عملی تر و آسانتر است برای ساختن پرسشنامه می توان از دو نوع پرسش استفاده کرد:
پرسشهای بسته پاسخ :
در این گونه پرسشها، افراد باید از بین گزینه اجبارا یک گزینه را انتخاب کند.سوالهای بسته پاسخ را می توان به آسانی ارزش گذاری کرد و اطلاعات ارایه شده را به سادگی تجزیه و تحلیل کرد. مشکلی که در این گونه سوالها وجود دارد این است که گاهی پاسخ صحیح یک فرد ممکن است در میان گزینه های داده شده باشد. به همین علت پژوهشگران باید اغلب گزینه ای را تحت عنوان (موارد دیگر) برای هر سوال قید کند تا پاسخ دهنده بتواند موردی را که محقق مطرح نکرده به عنوان پاسخ مطرح کند.مساله دیگر در سوالهای بسته پاسخ این است که پاسخ ها نباید با یکدیگر هم پوشی داشته باشند بطوریکه پاسخ دهنده فکر کند پاسخ مورد نظر او در دو گزینه وجود دارد و باید دو گزینه را انتخاب کند. مثلا در مورد غذاها اگر گزینه ها به این صورت باشند (گوشت، میوه، سبزی، موز، لبنیات، حبوبات) موز و میوه با هم، هم پوشی دارند.
پرسشهای باز پاسخ:
سوالهای هستند که در آنها از فرد خواسته می شود تا پاسخ سوال را بنویسد بهتر است تعداد خطهای مورد نظر برای پاسخ مشخص شود تا پاسخ دهنده نظرات خود را به صورت خلاصه مطرح کند و در پاسخ های طولانی، هدف سوال گم نشود.پاسخ این نوع سوالها فردی است و از فردی به فرد دیگر متغیر است. بنابر این تفسیر اطلاعات مشکل است. برخی از پاسخ دهندگان نیز میل ندارند، به اینگونه سوالها پاسخ دهند.البته ساخت این گونه سوالها راحتتر است و امکان کسب اطلاعات کیفی بیشتر است ولی امکان تفسیر اشتباه هم سوال و هم پاسخ وجود دارد. اعم از اینکه سوالهای موجود در یک پرسشنامه باز یا بسته لازم است نکات زیر را برای تهیه پرسشنامه مد نظر داشته باشیم.
1-به غیر از چند سوالی که جنبه آماری دارند و مربوط به سابقه فرد هستند،
2-سوالها باید به موضوع تحقیق ارتباط مستقیم داشته باشد.
3-سوالها باید روشن و غیر مبهم باشند.
4-در هر سوال فقط یک مورد پرسیده شود.
5-از کاربرد سوالهای هدایت کننده پرهیز شود.
6-از طرح سوالهایی که طالب اطلاعات شخصی و حساس هستند پرهیز شود.
7-تنها اطلاعاتی را بخواهید که پاسخ دهنده بتواند به آنها پاسخ دهد.
8-سطح سوالها را متناسب با پاسخ دهندگان بسازید به طوری که آنهابتوانند سوالها را به راحتی درک کنند.
9-سوالهای کوتاه مناسب تر از سوالهای بلند هستند ضمنا سوالهای ساده به سوالهای پیچیده ترجیح دارند.
10حتی الامکان از طرح سوالهای منفی اجتناب کنید.
11- در سوالهای که اطلاعات کمّی مورد نظر است مقدار مشخص را بخواهد تاحد وسط را
جامعه پژوهشی و نمونه گیری:
برای بکار گیری روشهای جمع آوری اطلاعات لازم است که جامعه آزمودنی پژوهشگر دقیقا تعریف شود. این جامعه که با توجه به خود مساله پژوهشی و هدفهای پژوهشی تدوین شده تعریف می شود، عمل نمونه گیری را به دنبال دارد.
نگارش تحقیق :
برای نگارش گزارش تحقیق باید طرح پژوهشی پیش رویمان باشد. (حری1371) عنوان فصلهای مختلف گزارش را می توانیم با توجه به طرح اولیه تحقیق انتخاب کنیم.
فصل اول پژوهش :
فصل اول هر نوع پژوهشي، مقدمه آن است. در مقدمه عنوان موضوع مساله مورد انجام تحقیق و اهمیت آن را بازگو می کنیم اگر لازم است اصطلاح یا مفاهیمی را معرفی کنیم و یا توضیح دهیم، مقدمه بهترین محل برای انجام چنین کاری است. اگر در انجام تحقیق محدودیتهای یا مفروضاتی نیز مدنظر بوده اند باید در مقدمه معرفی شوند.
فصل دوم پژوهش:
فصل دوم هر پژوهش شامل بررسی اجمالی کتابها، منابع تحقیقات انجام شده در مورد موضوع تحقیق می شود.
فصل سوم پژوهش:
فصل سوم معرفی جامعه تحقیقی، روش نمونه گیری و روش جمع آوری اطلاعات در این فصل انجام می شود.
فصل چهارم پژوهش :
فصل چهارم اطلاعات جمع آوری شده را به صورت منظم و به روشهای مختلف (نمودار، جدول، تصویر و… ) در اختیار خوانندگان می گذاریم.
فصل پنجم پژوهش :
فصل پنجم نتیجه گیری از اطلاعات به دست آمده، تفسیر این اطلاعات واحیانا توصیه برای تحقیق های آینده در این قسمت قرار می گیرد.
جزئيات لازم يك طرح پژوهشي
منابع و مآخذ:
بعد از نگارش این قسمت ها منابع خود را آماده کرده ایم نگارش این قسمت بسیارآسان است. این فهرست همان طور که قبلا ذکر شد باید به صورت الفبایی مرتب شده باشد. ترتیب نگارش به صورت زیر است:
شهره یدالله، آوا شناسی زبان فارسی، تهران ، مرکز نشر دانشگاهی،1364
البته می توان سال انتشار را بلا فاصله بعد از نام نویسنده قرار داد.
حالا که تقریبا نگارش گزارش پژوهشی به آخر رسیده است باید دید که قسمت های مختلف این گزارش را چگونه از پی هم بیاوریم.
صفحه بسم الله الرحمن الرحیم:
اگر این صفحه با استفاده از طرح های زیبا وهنری برگزیده شود بهتر است.
صفحه روی جلد (صفحه عنوان) :
صفحه روی جلد را به دو صورت می توان نوشت:
الف: موضوع، نام و نام خانوادگی پژوهشگر یا پژوهشگران، محل یامنطقه پژوهش مثل استان، شهر، اداره، نام مدرسه، تاریخ ارائه گزارش مثلا(پائیز86)
ب: نام موسسه یا مرکز آموزشی، گروه آموزشی، عنوان تحقیق، معلم راهنما، نام پژوهشگر و تاریخ انجام تحقیق می شود.
تقدیر نامه :
اگر در انجام تحقیق شخص یا اشخاصی به ما کمک کرده اند لازم است در این قسمت از آنها قدردانی کنیم. این بخش بلافاصله بعد از صفحه عنوان قرار می گیرد.
فهرست مطالب:
عنوان های مختلف گزارش تحقیقی را همراه شماره صفحه در این بخش قرار می دهیم. ضمنا اگر در گزارش خود از نمودار، جدول و یا تصویر استفاده کرده باشیم بهتر است فهرست آنها را نیز با ذکر شماره صفحه بعد از فهرست مطالب بیاوریم.
همراه اندیشمند، حال که تقریبا به پایان راهنماییهای ضروری برای انجام تحقیق و نگارش گزارش آن رسیدیم لازم است تا کمی نیز در مورد اخلاق تحقیق با هم صحبت کنیم. به نظر می رسد توصیه های زیر که دکتر عباس حری فراهم کرده است به روشنی نشاندهنده اصول اخلاقی است که یک محقق (پژوهشگر) باید همواره در نظر داشته باشد:
1-هدف اصلی کارتان این باشد که گامی- هر چند کوچک- در جهت پیشبرد دانش حوزه مورد پژوهش بردارید.
2-در ارائه نوشته، حق کسانی را که از دانش و اطلاعات آنها بهره مند شده ایدپیوسته محفوظ دارید و از آنها به نیکی یاد کنید.
3-از آثار دیگرانی که پیش از شما در این زمینه کار کرده اند با احترام یاد کنید وهیچ اثر یا صاحب اثری را به دلیل ضعف مورد ملامت یا تحقیر قرار ندهید، حتی اگر کار شما از قوت بیشتری برخوردار باشد.
4-اگر از طریق مصاحبه، مکاتبه و امثال آن اطلاعاتی گرد می آورید، مسائلی راکه مربوط به زندگی خصوصی یا اندیشه های فردی اشخاص است و ربطی به تحقیق شما ندارد فاش نسازید.
5-حتی نگرش های افراد را به گونه ای منعکس نکنید که چهره ای نا مطلوب از آنهاترسیم شود
6-در گرد آوری یافته ها، تنها سراغ اطلاعاتی نروید که در راستای اثبات فرضیه شما باشد، بلکه جامعیت را در گردآوری اطلاعات رعایت کنید، این کار هم نوشته را به واقعیت نزدیک می سازد و هم به آن اعتبار می بخشد.
7-آنچه از دیگران اخذ کرده اید به خود نسبت ندهید، این کار پایمال کردن حق علمی و اجتماعی دیگران است. نشانی محل اخذ اطلاعات خود را ذکر کنید.
8-محدودیت های کار خود را صادقانه بیان کنید و دامنه انتظار خواننده را در حدکاری که انجام داده اید محدود سازید.
9-از عبارات و جملاتی که حمل بر خود ستایی می شود دوری جویید، و پیوسته خوانندگان را به خود ارجاع ندهید. (به عقیده نگارنده)، (ما نشان دادیم) و امثال آن از اعتبار و وقار اثر می کاهد.
10-برخی شوهد شما را چنان مجذوب خود نسازد که شواهد و نظرهای مخالف را کلا ندیده بگیرید.
11-اگر افرادی یا سازمان هایی از نظر مالی با ایجاد تسهیلات در پیشبرد کار تحقیقی شما موثر بوده اند از آنها قدر دانی کنید
منابع :