تعریف اماره: به موجب ماده 1257 قانون مدنی یکی از ادله اثبات دعوا به معنای اعم آن، اماره می باشد. اماره در لغت به معنای نشان، نشانه و علامت آمده است.
اصولا در هر دعوایی برای آنکه خواهان بتواند ادعایش را اثبات کند. و یا قاضی برای صدور حکم از دلایل و قرائنی کمک می گیرند که در مجموع به آن ها «ادله اثبات دعوا» می گویند.
مطابق ماده ۱۳۲۴ قانون مدنی امارات قضایی در صورت قابل استناد هستند که دعوا با شهادت شهود قابل اثبات باشد. یا این امارات ادله دیگر را تکمیل کند در نتیجه این نوع از اماره در همه دعاوی اعتبار دارد و میتواند مستند رای قاضی قرار گیرد.
با توجه به این تعریف از اماره باید گفت که اماره امر معلومی است که به وسیله آن، امر مجهولی که مورد ادعای ثالث است، ثابت میشود. بنابراین اموری که به وسیله امارات ثابت میشوند، معتبر شناخته شدهاند زیرا امارات کاشف از واقع هستند. در حقیقت با توجه به معنای لغوی این اصطلاح باید گفت که امارات ادله تکمیلی هستند که در عالم خارج وجود دارند. و علامت یا نشانه وجود حقی برای صاحب آن به شمار می‌روند.
در ماده ١٣٢١ قانون مدنی در تعریف اماره آمد ه است، اماره عبارت است از:
اوضاع و احوالی که به حکم قانون یا در نظر قاضی، دلیل بر امری شناخته می شود.
اما رات خود به دو دسته تقسیم میشوند: امارات قانونی و امارات قضایی.
امارات قانونی
امارات قانونی اماراتی هستند که صراحتا در قانون ذکر شدهاند. به عبارت دیگر در برخی موارد، قانون وجود برخی شرایط را نشان و دالبر مسئلهی خاصی دانسته است. مثالی که در بالا مطرح شد (خانه) یکی از امار ات قانونی است. که در ماده ی ۳۵ قانون مدنی مطرح شد ه است و به عنوان «امارهی تصرف» شناخته میشود. امارات قانونی بر پایهی «غلبه» و «ظاهر» بنا شدهاند: یعنی در غالب اوقات و اکثر موارد این امر صادق است، هرچند همیشه اینطور نیست. برای همین راه برای اثبات خلاف آن باز است. اصولا وقتی فردی در جایی ساکن است، مالک آن است (مالک خود مال یا منافع آن مثلا از طریق اجاره). مثال دیگر از امارات راقانونی، مادهی ۱۰۹ قانون مدنی است که عنوان مینماید دیواری که مابین دو ملک واقع است مشترک مابین صاحب آن دو ملک محسوب میشود. مگر اینکه دلیلی خلاف آن موجود باشد.
ویژگی مهم دیگر در خصوص امارات قانونی این است که به نفع صاحب آن دلیل میشوند و کسی که خلاف یک امارهی قانونی را ادعا میکند باید برای اثبات ادعای خود دلیل بیاورد. به عنوان مثال اگر شما ساکن خانه هستید و کسی مدعی شد ه است که او مالک آن خانه است، شما نباید اثبات کنید که مالک هستید؛ بلکه این وظیفه ی مدعی و معارض شماست که با دلیل و مدرک اثبات کند که مالک آن خانه است.دقت داشته باشید که امارات قانونی محدود و معین هستند و حتما در قانون ذکر میشوند.
امارات قضایی
دستهی دوم از امارات، امارات قضایی هستند. امارات قضایی اماراتی هستند که در نظر قاضی نشانهی امری هستند. این امارات درواقع شرایط خاصی هستند که ممکن است در دعوا وجود داشته باشند. بهعبارت دیگر، برخلاف امارات قانونی، امارات قضایی نوعی و مبتنیبر رویهی معمول نیستند، بلکه شرایط بهخصوصی هستند که در هر پرونده وجود دارند و کاملا وابسته به تشخیص قاضی هستند. درواقع ممکن است در هر دعوای خاص، امارهی قضایی مربوط به آن دعوا وجود داشته باشد. به این ترتیب امارات قضایی نامحدود هستند و تعداد معین و مشخصی ندارند؛ اما این امارات هم درصورتی که دلیل دیگری در دست نباشد و بتوانند قاضی را قانع نمایند، قابلاستناد هستند و قاضی میتواند براساس آنها حکم صادر نماید.
نکتهی مهم در خصوص امارات قضایی این است که چون معیار و ملاک این امارات شخصی است یعنی در هر پرونده و بنابر خصوصیات و ویژگیهای خاص همان پرونده در نظر گرفته میشود، اگر بتواند قاضی را قانع نماید، بر امارات قانونی مقدم است.
فرق دلیل با اماره چیست؟
دلیل آن چیزی است که با ارائه آنها به دادگاه قاضی مکلف به صدور حکم بر اساس آن ها خواهد بود و قاضی را به یقین می رساند.
ولی اماره، تنها کمک کننده به قاضی برای حصول یقین و کشف واقعیت است.
همچنین اماره خود یکی از اقسام دلیل است. پس دامنه ی دلایل از دامنه ی امارات گسترده تر است. بر از تفاوت های دلیل و اماره را به طور خلاصه می توان در موارد زیر بیان کرد:
دلیل مارا به حکم قطعی می رساند اما اماره ما را به سوی حکم ظنی هدایت می کند.
دلیل به طور قطعی حکایت از واقعیت دارد اما اماره به طور ظنی حاکی از امری است.
در صورت ارائه ی دلیل، قاضی مکلف به صدور حکم بر مبنای آن می باشد در حالی که در صورت ارائه ی امارات، قاضی نمی تواند حکمی را بر مبنای آن صادر نماید.
در صورت وجود دلیل و امارات که خلاف هم هستند، اولویت با دلیل است زیرا بار و توان اثباتی دلیل بیش از اماره است. برای مثال در صورت وجود سند مالکیت یک خانه به نام شخصی، دیگر نمی توان به ادعای مالکیت بر مبنای تصرف در آن خانه اهمیت داد. زیرا سند رسمی یک دلیل است و تصرف یک اماره. پس در صورت تعارض دلیل و اماره، دلیل مقدم است.
امارات در ادله اثبات دعوی چه جایگاهی دارد؟
مطابق قانون مدنی، هر کس مدعی حقی باشد باید آن را اثبات کند.
کسی که ادعا علیه او مطرح می شود (مدعی علیه) نیز اگر در مقام دفاع ادعایی را مطرح کند باید آن را ثابت نماید.
اثبات با استفاده از دلیل انجام می شود.
قانون مدنی ادله ی اثبات دعوا را در ماده ی 1258 نام برده و یکی از موارد آن اماره است. در واقع اماره دلیل غیر مستقیم است. یعنی زمینه ساز رسیدن به یک نتیجه است.
مصادیق اماره قانونی
علاوه بر اماره تصرف در ماده ۳۵ قانون مدنی امارات قانونی دیگری نیز وجود دارند از جمله:
ماده 109 قانون مدنی که بیان می دارد دیواری که مابین دو ملک واقع است مشترک مابین صاحب آن دو ملک محسوب می شود مگر اینکه قرینه یا دلیلی بر خلاف آن موجود باشد.
این ماده به اعتقاد برخی از مصادیق ماده ۳۵ است زیرا دیوار مشترک عرفاً در تصرف مالکان اطراف آن است و بین همسایه ها مشترک است مگر خلافش ثابت شود .
اماره فراش که در ماده ۱۱۵8 قانون مدنی بیان شده است که طفل متولد در زمان زوجیت ملحق به شوهر است مشروط بر این که از تاریخ نزدیکی تا زمان تولد کمتر از ۶ ماه و بیشتر از ۱۰ ماه نگذشته باشد.
اماره فراش یا ابوت به این معنی است که طفلی که از یک زن شوهردار به دنیا آ مده باشد فرزند مشروع شوهر فرض میشود و ملحق است مگر اینکه خلاف آن به اثبات برسد در واقع شوهر با عقد نکاح به طور ضمنی اطفال متولد از زن خود را فرزندان خویش شناخته است و این قاعده موافق مصلحت اجتماع است
ماده ۱۱۵۹ قانون مدنی بیان می دارد که هر طفلی که بعد از انحلال نکاح متولد شود ملحق به شوهر است مشروط بر این که مادر هنوز شوهر نکرده و از تاریخ انحلال نکاح تا روز ولادت طفل بیش از ۱۰ ماه نگذشته باشد مگر آنکه ثابت شود که از تاریخ نزدیکی تا زمان ولادت کمتر از ۶ ماه و یا بیش از ۱۰ ماه گذشته باشد.
ماده فوق بیانگر اماره وقوع نزدیکی بین زن و شوهر است و به این دلیل در صدر ماده آ مده است که هر تفکری که بعد از انحلال نکاح متولد شود ملحق به شوهر است.
مواد ۱۰۲۰و۱۰۲۱و ۱۰۲۲ قانون مدنی که اماره فوت غایب مفقودالاثر می باشد که قانونگذار در این مواد مواعدی را پیش بینی کرده که اگرتا انقضای آنها خبری از غایب نرسد، او را مرده فرض می کنند.
اینها تنها نمونههایی از امارات قانونی در قانون مدنی بودند که موارد دیگری نیز در قانون تجارت و قانون آیین دادرسی نیز وجود دارند.
اعتبار امارات قانونی
طبق ماده 1323 قانون مدنی امارات قانونی در کلیه دعاوی اگرچه از دعاوی باشد که به شهادت شهود قابل اثبات نیست معتبر است مگر آنکه دلیل بر خلاف موجود باشد.
مطابق این ماده امارات قانونی تا جای اعتبار دارند که دلیلی وجود نداشته باشد که بتواند خلاف آن را اثبات کند مثلاً اعتبار اماره تصرف موضوع ماده ۳۵ قانون مدنی تا جایی است که سند مالکیتی مبنی بر مالکیت فرد دیگری غیر از موثر وجود نداشته باشد. اگر دلیل و اماره ای مخالف اماره قانونی وجود نداشته باشد امارات قانونی بر دادرس تحمیل میشود یعنی حتی اگر وجدان او را اقناع نکند باز هم دادرس ملزم است برابر آن رای صادر کند. امارات قانونی تاب مقاومت در برابر دلایل مستقیم مثل اقرار، سند، شهادت شهود را ندارند.
مصادیق اماره قضایی
نظریه هایی که کارشناسان رسمی دادگستری در خصوص موضوع ارائه میدهند نمونه ای از امارات قضایی هستند که میتواند به قاضی کمک کند اما قاضی ملزم به تبعیت از نظر کارشناس نیست. مواردی مثل اسکرین شات پیام ها، عکس ها، صدای ضبط شده، تصاویر دوربین مدار بسته و… نیز می توانند از مصادیق اماره قضایی به شمار آید.
اعتبار امارات قضایی
مطابق ماده ۱۳۲۴ قانون مدنی امارات قضایی در صورت قابل استناد هستند که دعوا با شهادت شهود قابل اثبات باشد یا این امارات ادله دیگر را تکمیل کند در نتیجه این نوع از اماره در همه دعاوی اعتبار دارد و میتواند مستند رای قاضی قرار گیرد.
کلمات کلیدی : اماره – انواع – اعتبار
منبع: فقه سمیرا محمدی