معرفی کامل رشته مهندسی بهداشت حرفه ای و ایمنی کار
رشتۀ مهندسی بهداشت حرفه ای و ایمنی کار جزو آن دسته رشته‌هایی است که اطلاعات نادرست دربارۀ آن در اذهان عمومی فراوان است. اکثر مواقع این رشته با رشته‌هایی چون بهداشت عمومی و بهداشت محیط اشتباه گرفته می‌شود. اگر چه تمامی این رشته‌ها در حوزۀ علوم بهداشتی قرار می‌گیرند، با این حال تفاوت‌های بسیار زیادی با یکدیگر دارند و ابدا هیچکدام نمی‌توانند جایگزین دیگری شوند
اهداف رشته
هدف اصلی از ایجاد این رشته تربیت متخصصانی است که با استفاده از اصول و روش‌های مهندسی، به پیشگیری از جراحات و بیماریهای شغلی و حفظ و ارتقای سلامت و رفاه کارکنان تمامی مشاغل بپردازند. موردی که این که رشته را بسیار جذاب و مهیج کرده‌است، ارتباط تنگاتنگ آن با حوزۀ علوم پزشکی و علوم مهندسی می‌باشد. در واقع مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار پلی است که دو زمینۀ مهندسی و علوم پزشکی را مرتبط می‌سازد. هدف اصلی آن مرتبط با علوم پزشکی یعنی پیشگیری از بیماری‌ها و جراحات و حفاظت از جان انسان‌ها است؛ ولی دستیابی به این هدف از طریق اصول مهندسی میسر می‌شود.
در یک تقسیم‌بندی این رشته را به دو قسمت بهداشت و ایمنی تقسیم می‌کنند. موارد بهداشتی محیط کار که با بیماریهای شغلی مرتبط است به پنج حوزۀ عوامل زیان‌آور فیزیکی، شیمیایی، ارگونومیک، روانی-اجتماعی و زیست‌شناختی تقسیم می‌شود. یک مهندس ایمنی و بهداشت حرفه ای وظیفه دارد این عوامل زیان‌آور را شناسایی و اندازه‌گیری کرده و سپس با استفاده از اصول مهندسی به حذف و یا کاهش پیامدهای زیان‌بار این عوامل بپردازد. موارد ایمنی نیز به طور عمده به حوزه‌های ایمنی حریق، ایمنی برق، ایمنی ساختوساز، ایمنی ماشین‌آلات، ایمنی فرایند، ایمنی معدن و… تقسیم می‌شود.
برای ملموس شدن موارد بالا مثالی در حوزۀ بهداشت حرفه ای می‌زنیم: کارخانه‌ای را فرض کنید که در یک بخش آن صدای (صدا یک عامل زیان‌آور فیزیکی است) ناشی از یک دستگاه بسیار بالا است. در این بین مهندس ایمنی و بهداشت کار وظیفه دارد با استفاده دستگاه‌های مخصوص و روش‌های علمی به اندازه‌گیری صدا بپردازد و سپس بر حسب نتایج به دست آمده در صورت نیاز وارد فاز کنترل شود. در صورتی که نیاز به کنترل مهندسی باشد باید با استفاده از روش‌های گوناگون (مانند به کارگیری جاذب و عایق‌های صوتی) صدای آن محیط را کاهش دهد تا کارگران دچار افت شنوایی نشوند.
فرصت‌های شغلی
خوشبختانه با تصویب قانون به کارگیری مسئول ایمنی و بهداشت حرفه ای در کارگاه‌های بالای ۲۵ نفر کارگر، بازار کار این رشته در حال حاضر از وضعیت مطلوبی برخوردار است. مطمئنا اگر آگهی‌های استخدامی را به دقت دنبال کرده‌باشید، روزانه با تعداد زیادی آگهی استخدام کارشناس اچ اس ای
برخورد کرده‌اید. از جمله موارد تاثیرگذار در بازار کار این رشته، صنعتی بودن شهر مورد نظر است؛ شهرهای صنعتی بازار کار بسیار خوبی دارند و گاها فرد می‌تواند در دوران دانشجویی نیز به طور پاره‌وقت در برخی صنایع مشغول به کار شود. نکتۀ دیگر حائز اهمیت این است که حدود ۸۰% بازار کار این رشته به صورت استخدام دولتی نبوده و فرد یا به صورت آزاد مشغول به کار می‌شود یا توسط کارفرما به کار گمارده می‌شود.
به طور کلی پس از فارغ‌التحصیل شدن، با مدرک کارشناسی مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار می‌توانید در سمت‌های زیر مشغول به کار شوید:
مسئول تمام‌وقت یا مشاور پاره‌وقت ایمنی و بهداشت حرفه‌ای: می‌توان گفت طبق قانون تقریبا تمامی صنایع نیاز به مسئول ایمنی و بهداشت کار دارند. صنایع بزرگ تیمی متشکل از کارشناسان ایمنی و بهداشت حرفه‌ای را در دپارتمان HSE استخدام می‌کنند تا به طور تمام وقت محیط کاری را از منظر استانداردهای ایمنی و بهداشت بررسی کنند و برای بهبود راهکارهایی را ارائه دهند. صنایع کوچک‌تر نیز گاهی به جای استفاده از مسئول تمام‌وقت از مشاورۀ کارشناسان به طور پاره‌وقت بهره می‌گیرند؛ به این صورت که کارشناس هر از چند گاهی در هفته در کارگاه حاضر می‌شود و توصیه‌هایی برای بهبود به کارفرما می‌دهد.
لازم به ذکر است که این مورد تنها به صنایع محدود نمی‌شود، بلکه تمامی محیط‌های کاری مشمول قانون کار مانند معادن، کارگاه‌های ساختمانی، پروژه‌های ساختوساز و حتی بیمارستان‌ها نیز ملزم هستند کارشناسانی را در این حوزه به کار گیرند.
کارشناس بهداشت حرفه‌ای مراکز بهداشت: یکی از ارکان اصلی مراکز بهداشت هر شهر دپارتمان بهداشت حرفه‌ای است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بنابر نیاز هر مرکز بهداشت هر ساله از طریق برگزاری آزمون، اقدام به استخدام فارغ‌التحصیلان بهداشت حرفه‌ای می‌کند. یکی از وظایف اصلی کارشناسان بهداشت حرفه‌ای مراکز بهداشت بازرسی از صنایع و کارخانجات است. این بازرسی به این جهت انجام می‌گیرد که اطمینان حاصل شود تمامی کارخانجات و صنایع از استانداردها و آیین‌نامه‌های مصوب مرکز سلامت محیط و کار پیروی می‌کنند.
بازرس کار: بازرس کار فردی است که محیط های کاری و صنایع را از منظر انطباق با قانون کار و آیین‌های مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت فنی و بهداشت کار بررسی می‌کند. بازرس کار توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی استخدام دولتی می‌شود.
در واقع می‌توان گفت بازرس کار محیط های کاری را از لحاظ استانداردهای ایمنی بازرسی می‌کند و کارشناس بهداشت حرفه‌ای مرکز بهداشت از لحاظ استانداردهای بهداشتی.
مؤسس یا کارشناس فنی شرکت‌های خصوصی ارائه‌دهندۀ خدمات بهداشت حرفه‌ای: یکی از گزینه‌های بسیار خوب برای فارغ التحصیلانی که علاقه به کار مستقل دارند، تاسیس شرکت خصوصی اندازه‌گیری عوامل زیان‌آور محیط کار است. این شرکت‌ها در امر اندازه‌گیری عوامل زیان‌آور محیط کار مانند صدا، ارتعاش، تنش‌های حرارتی، پرتو، آئروسل و… فعالیت می‌کنند. در ضمن اندازه‌گیری عوامل زیان‌آور برای تمامی صنایع به صورت ادواری الزامی است. همچنین افراد می‌توانند با اخذ مدرک مسئول فنی از وزارت بهداشت به عنوان مسئول فنی این شرکت‌ها مشغول به کار شوند.
کارشناس بهداشت حرفه‌ای کلینیک‌های طب کار: طبق آیین‌نامه تاسیس مرکز طب کار، وجود حداقل یک کارشناس بهداشت حرفه‌ای در این مراکز الزامی است. کلینیک طب کار محلی است که افراد متقاضی یک شغل در بدو استخدام و سپس به صورت ادواری برای معاینات به آن مراجعه می‌کنند و توسط پزشک متخصص طب کار تاسیس می‌شود.
استاد دانشگاه: رشتۀ مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار یکی از آن دسته رشته‌هایی است که به دلیل کمبود استاد دانشگاه در آن از وضعیت استخدامی مقبولی در این زمینه برخوردار است؛ البته با قطعیت نمی‌توان گفت که این وضعیت حتما تا چند سال دیگر نیز به همین منوال خواهد بود.
توانایی‌های لازم
بدیهی است که برای موفقیت در هر رشته و زمینه‌ای لازم است مجموعه‌ای از توانایی‌ها و مهارت‌ها را در خود داشته‌باشید و یا در صورت فقدانشان، با تمرین و ممارست در خودتان ایجاد کنید. در زیر برخی از توانایی‌هایی را که می‌تواند شما را در مسیر موفقیت شغلی این رشته قرار دهند نام می‌بریم.
مهارت‌های ارتباطی: از آن‌جایی که لازم است یک کارشناس ایمنی و بهداشت حرفه‌ای با اکثر کارکنان یک سازمان ارتباط مؤثر برقرار کند باید دارای مهارت‌های ارتباطی بسیار بالایی باشد. شما باید برای کارگران کارگاه‌های آموزشی برگزار کنید، با کارفرما برای پیاده‌سازی ایده‌هایتان تعامل کنید، با کارشناس بهداشت حرفه‌ای مرکز بهداشت و بازرس کار به طور صحیح مبادلۀ اطلاعات کنید.
جزئی‌نگری: بسیاری از مخاطرات محیط کاری به خصوص مخاطرات مرتبط با ایمنی، به راحتی قابل تشخیص نمی‌باشند. لازمۀ تشخیص این مخاطرات توجه دقیق به جزئیات ریز است. یک سهل انگاری کوچک در عدم تشخیص یک مخاطره ممکن است تبعات جبران ناپذیری را در پی داشته‌باشد؛ مانند یک حادثۀ منجر به فوت. پس بایستی یک کارشناس خوب توجه ویژه‌ای به جزئیات داشته باشد.
توانایی حل مسئله: شاید در محیط های کاری شما تنها فردی باشید که به علوم ایمنی و بهداشتی مسلط باشد، از این رو باید توانایی حل مسئلۀ بالایی داشته باشید و بتوانید به درستی با مشکلات و مخاطرات محل کار برخورد کنید؛ به طور مثال کنترل یک ریسک می‌تواند به طُرق مختلفی انجام بگیرد و این شما هستید که باید تصمیم بگیرید که کدام روش مناسب‌تر، کم‌خرج‌تر و پربازده‌تر است.
روحیۀ نوع‌دوستی: از آن‌جایی که هدف نهایی شما محافظت از جان انسان‌ها است، باید علاقۀ قلبی به هم‌نوعان خود داشته باشید تا به بهترین شکل از پس این وظیفه بربیایید.
همچنین به دلیل مهندسی بودن این رشته لازم است پایۀ خوبی در دروسی مثل ریاضی، فیزیک و شیمی داشته‌باشید و صد البته به این چنین دروس علاقمند باشید.
قبولی در این رشته
هنگامی که در سال ۱۳۹۷ عنوان رشته از مهندسی بهداشت حرفه‌ای به مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار تغییر یافت، پذیرش از گروه علوم ریاضی و فنی نیز آغاز شد. البته لازم به ذکر است که همچنان بیش از ۸۰% ظرفیت این رشته از گروه علوم تجربی پذیرش می‌شود.
متاسفانه به دلیل کمبود اطلاعات در قبولی‌های گروه ریاضی، فقط به قبولی‌های گروه تجربی می‌پردازیم. این آمار مربوط به سال ۱۳۹۸ بوده و کاملا تقریبی است.
منطقه ۱ گروه علوم تجربی: برای دانشگاه‌های تهران حدودا زیر ۱۱ هزار منطقه. دیگر کلان شهرها حدودا زیر ۱۳ هزار منطقه. دیگر شهرها حدودا حداکثر ۲۱ هزار منطقه.
منطقه ۲ گروه علوم تجربی: برای دانشگاه‌های تهران حدودا زیر ۱۳ هزار منطقه. دیگر کلان شهرها حدودا زیر ۱۸ هزار منطقه. دیگر شهرها حدودا حداکثر ۲۸ هزار منطقه.
منطقه ۳ گروه علوم تجربی: برای دانشگاه‌های تهران حدودا زیر ۱۱ هزار منطقه. دیگر کلان شهرها حدودا زیر ۱۵ هزار منطقه. دیگر شهرها حدودا حداکثر ۲۲ هزار منطقه.
دروس دانشگاهی
در دورۀ کارشناسی مجموعا ۱۳۰ واحد ارائه می‌شود که تقسیم‌بندی آن‌ها به قرار زیر است:
دروس عمومی: ۲۴ واحد
دروس پایه: ۳۹ واحد
دروس تخصصی: ۵۱ واحد
کارآموزی و کارآموزی در عرصه: ۱۶ واحد
دروس این رشته بسیار متنوع هستند و تقریبا از هر علمی در واحدهای درسی آن گنجانده شده است. می‌توانید در زیر عنوان دروس این رشته را مشاهده کنید:
دروس پایه
| نام درس | تعداد واحد | نام درس | تعداد واحد |
| مکانیک جامدات | ۲ | کمک‌های اولیه | ۲ |
| فیزیک اختصاصی ۱ | ۲ | آمار زیستی | ۳ |
| فیزیک اختصاصی ۲ | ۲ | برنامه‌نویسی کامپیوتر | ۲ |
| شیمی عمومی | ۲ | نقشه‌کشی صنعتی | ۲ |
| بیوشیمی و اصول تغذیه | ۲ | مدیریت صنعتی | ۲ |
| شیمی تجزیه | ۳ | روانشناسی صنعتی | ۱ |
| ریاضیات عمومی ۱ | ۲ | آموزش بهداشت | ۱ |
| ریاضیات عمومی ۲ | ۳ | مکانیک سیالات | ۳ |
| فیزیولوژی و آناتومی | ۳ | آشنایی با صنایع و شناخت فنون صنعتی | ۲ |
دروس تخصصی
| نام درس | تعداد واحد | نام درس | تعداد واحد |
| روشنایی در محیط کار | ۲ | طراحی تهویه صنعتی | ۳ |
| صدا در محیط کار | ۲ | ایمنی در عملیات عمرانی | ۲ |
| ارتعاش در محیط کار | ۱ | حوادث ناشی از کار و شرایط اضطراری | ۲ |
| تنش‌های گرمایی و سرمایی در محیط کار | ۲ | ایمنی حریق و مواد شیمیایی | ۳ |
| بهداشت پرتوها | ۳ | ایمنی برق و ماشین‌آلات | ۲ |
| دینامیک گازها و آئروسل‌ها | ۲ | ارزیابی و مدیریت ریسک | ۲ |
| مبانی نمونه‌برداری از آلاینده‌های هوا | ۳ | سیستم‌های مدیریت ایمنی | ۲ |
| تجزیه و ارزشیابی نمونه‌های هوا | ۳ | ارگونومی شغلی ۱ | ۳ |
| مبانی کنترل آلودگی هوا | ۲ | ارگونومی شغلی ۲ | ۲ |
| اصول سم‌شناسی و پایش بیولوژیک | ۲ | بیماریهای شغلی و اپیدمیولوژی آن‌ها | ۲ |
| سم‌شناسی شغلی | ۲ | کلیات محیط زیست | ۲ |
| زبان تخصصی | ۲ |
ادامه تحصیل
پس از اخذ مدرک کارشناسی می‌توانید در مقطع کارشناسی ارشد در رشته‌های زیر ادامه تحصیل دهید:
مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار – ارگونومی – مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE) – سم‌شناسی محیط – سم‌شناسی پزشکی – مهندسی بهداشت محیط – آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت – اکولوژی انسانی – فیزیولوژی – آموزش پزشکی – تاریخ علوم پزشکی – رفاه اجتماعی – برنامه‌ریزی یادگیری الکترونیکی در علوم پزشکی
سخن پایانی
بالاخره هر رشتۀ تحصیلی معایب و مزایای خود را دارد و ملاک اصلی در انتخاب رشته باید علاقه باشد. از جمله معایب اصلی این رشته، بازارکار نه چندان خوب در شهرهای غیرصنعتی و اولویت مردان به زنان در استخدامی‌های غیردولتی است.
منبع: