کوک در موسیقی در دو معنا به کار می‌رود یکی کوک کردن ساز به گونه‌ای که ساز طوری تنظیم می‌شود که صدای نت‌های ساز دقیق و درست باشند و دیگری دستگاه کوک که یک دستگاه یا برنامه است که زیر و بمی نت‌های مختلف بر اساس آن تنظیم می‌شود و به آن تیونر هم می‌گویند. کوک کردن و کوک بودن ساز یکی از مهمترین نکته‌ها در نوازندگی است که بهتر است بیشتر درباره آن بدانیم.
کوک کردن ساز
اولین قدم برای هر نوازنده کوک کردن ساز است. یک نوازنده در هر سطحی از نوازندگی که باشد باید بتواند ساز خود را به شکل صحیح و دقیق کوک کند. زیرا نواختن و تمرین موسیقی با یک ساز ناکوک موجب گوش خراشی و از بین رفتن حساسیت گوش نوازنده در برابر صداهای درست می‌شود. در طی روند کوک کردن یک ساز فواصل بین نت‌ها به گونه‌ای تنظیم می‌شود که مطابق یک نظام مشخص جهانی باشد. اگر نتی زیرتر یا بم‌تر از چیزی که باید باشد، آن ساز یک ساز ناکوک است. کوک کردن ساز بیشتر مختص ساز‌های زهی است، ولی برخی ساز‌های دیگر از دسته‌ی ساز‌های کوبه‌ای یا بادی نیز قابلیت کوک شدن دارند.
روش‌های کوک کردن ساز
۱. روش دیاپازون
در این روش از دستگاه کوک یا تیونر یا دیاپازون استفاده می‌شود که دقیق‌ترین روش کوک است. تیونر یک ابزار الکترونیکی است که با باتری کار می‌کند و از آن برای تنظیم دقیق صدای نت استفاده می‌شود. تیونر دارای یک صفحه است که هرنتی که به صدا در آید نام لاتین آن روی صفحه نمایش داده می‌شود. (نت دو با نام لاتین C، نت ر با نام لاتین D، نت می با نام لاتین E، نت فا با نام لاتین F، نت سل با نام لاتین G، نت لا با نام لاتین A، نت سی با نام لاتین B).
روش کار به این صورت است که:
- فرکانس یک نت را مبدا قرار می‌دهند و بقیه نت‌ها را بر اساس آن کوک می‌کنند که این نت مبدا معمولا نت لا است که فرکانس آن را روی ۴۴۰ هرتز می‌گذارند.
- پس از تنظیم لا با فرکانس ۴۴۰ هرتز هر سیمی که بخواهیم کوک کنیم را به صدا در می‌آوریم، اگر چراغ سبز روشن شد یعنی سیم کوک است و اگر چراغ قرمز روشن شد سیم کوک نیست.
- در صورت روشن شدن چراغ قرمز اگر عقربه سمت چپ چراغ بود، باید سیم را سفت کنیم (به راست بچرخانیم) و اگر عقربه سمت راست چراغ بود باید آن را شل کنیم (به چپ بچرخانیم) تا عقربه به مرکز هدایت شود و سیم کوک شود و چراغ سبز روشن شود.
خوبی این روش این است که جهانی است و همه می‌توانند سازشان را هماهنگ با یکدیگر کوک کنند. امروزه به جای استفاده از دستگاه کوک از برنامه‌های قابل نصب بر روی گوشی موبایل استفاده می‌کنند.
۲. روش نسبی یا گوشی
در این روش برای کوک کردن برخی سیم‌های یک ساز نسبت به سیم‌های دیگر استفاده می‌شود (مثلاً در کوک کردن گیتار می‌توان یک سیم را مرجع قرار داد و پنج سیم دیگر را بر اساس آن کوک کرد).
۳. روش استفاده از هارمونیک‌ها
برای نمونه اگر بالاترین سیم یک ویولن سل در میانه‌اش به آرامی فشرده شود و آرشه بر آن کشیده شود، صدای هارمونیکی که تولید می‌شود، معادل صدایی است که از آرشه کشیدن بر روی سیم دوم در حالی حاصل می‌شود که یک سوم جلوتر فشرده شده است. در کوک کردن با روش هارمونیک فاصله‌های پنجم نیز به کار گرفته می‌شوند.
نکات مهم برای کوک کردن ساز
۱. در هنگام چرخاندن گوشی باید بسیار کم و در حد میلیمتر آن را چرخاند، زیرا چرخش یکدفعه‌ای و کشیدگی یا فشردگی بیش از حد موجب پاره شدن سیم می‌شود. البته گاهی اوقات پوسیدگی سیم‌ها و عوامل دیگری مثل نامناسب بودن خرک ساز و یا شیب شیطانک هم موجب پاره شدن سیم می‌شود. برای کمتر شدن احتمال پاره شدن سیم بهتر است ابتدا کمی گوشی را باز کرده تا سیم شل شود سپس به کوک مشغول شوید.
۲. در هنگام کوک کردن گوشی ساز را به سمت داخل فشار دهید تا گوشی شل نشود، زیرا اگر گوشی به مرور زمان شل شود ساز خود به خود کوک خالی می‌کند.
۳. عوامل مختلفی مانند رطوبت، سرما و گرما باعث انقباض و انبساط سیم و ناکوک شدن آن می‌شود. پس تا حد امکان ساز خود را در یک دمای ثابت و معتدل و در هوای خشک قرار دهید و پس از اتمام کار با ساز آن را درون جعبه نگهداری کنید.
چپ کوک و راست کوک به چه معناست؟
چپ کوک و راست کوک بودن به تفاوت فرکانس صدای ساز یا انسان‌ها و زیر و بمی آن می‌گویند. به گونه‌ای که صدای خانم‌ها که دارای تنالیته و فرکانس زیر است را در دسته‌ی چپ کوک و صدای آقایان که بم است را در دسته‌ی راست کوک قرار می‌دهند.
همان طور که می‌دانیم اصوات موسیقی به دو دسته‌ی زیر و بم تقسیم می‌شوند. بعضی از اصوات کاملا بم هستند بعضی دیگر زیر هستند و برخی صدا‌ها حالتی بینابین دارند. تقسیمات صدایی در موسیقی بر اساس بم و زیر بودن، اصطلاحات مخصوص به خود را دارند. در ادامه با مبحث تقسیمات صدایی و اصطلاحات آن آشنا شده تا متوجه کاربرد اصطلاح چپ کوک و راست کوک در موسیقی شویم.
تقسیمات صدای انسان
از زیرترین تا بم‌ترین صدای انسان در موسیقی را به شش دسته‌ی زیر تقسیم می‌کنند.
۱. سوپرانو: صدای زیر زنانه و خردسالان را سوپرانو می‌گویند. به عبارت دیگر زیرترین و پرکاربرد‌ترین صدا در موسیقی آوازی است. دامنه‌ی صوتی محدوده‌ی سوپرانو از نت دو زیر خط اول حامل، تا نت دو بالای پنج خط حامل را شامل می‌شود.
۲. متسوسوپرانو: صدای متوسط زنانه را متسو سوپرانو می‌گویند. کمی بم‌تر از سوپرانو است. دامنه‌ی صوتی بخش متسو سوپرانو از لا زیر خط اول حامل، تا لا بالای خط پنجم حامل را شامل می‌شود. برای نمونه‌ی این جنس صدا می‌توان به صدای قمر و روح انگیز از زنان و صدای ابوالحسن خان اقبال آذر از مردان اشاره کرد.
۳. آلتو یا کنترآلتو (contr alto):
صدای بم زنانه را کنترآلتو می‌گویند. به عبارت دیگر بم‌ترین صدا در خانم‌ها را آلتو می‌گویند. دامنه‌ی صوتی بخش آلتو از نت فا زیر خط اول حامل تا نت فا روی خط پنجم حامل را شامل می‌شود. خوب است که بدانیم بیشتر خانم‌های آواز خوان ایرانی صدایی از نوع آلتو دارند مثل صدای بانوان مرضیه و دلکش.
۴. تنور: صدای زیر مردانه را تنور می‌گویند. دامنه‌ی صوتی بخش تنور از نت دو زیر خط اول تا نت دو بالای خط پنجم حامل را شامل می‌شود. ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم‌تر از صدای سوپرانو است. برای نمونه‌ی این جنس صدا می‌توان گفت که اکثر آواز خوانان مرد ایرانی مثل استاد تاج اصفهانی و استاد محمدرضا شجریان دارای صدای تنور هستند.
۵. باریتون: صدای متوسط مردانه را باریتون می‌گویند. دامنه‌ی صوتی بخش باریتون از نت لا زیر خط اول حامل تا نت لا بالای خط پنجم حامل بوده، ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم‌تر از صدای متسو سوپرانو است.
۶. باس:
صدای بم مردانه را باس می‌گویند. به عبارتی بم‌ترین صداست. دامنه‌ی صوتی بخش باس از نت فا زیر خط اول حامل تا نت فا روی خط پنجم حامل بوده، ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم‌تر از بخش آلتو است. صدای استاد محمد نوری در این محدوده است.
شش مورد بالا تقسیمات صدایی در موسیقی به صورت جزئی را نشان می‌دهد. ولی به طور کلی صدای موسیقی ایرانی را می‌توان به دو بخش کلی چپ و راست تقسیم کرد.
اصطلاح چپ را به صدا‌هایی در محدوده‌ی فرکانس خانم‌ها و کودکان نسبت می‌دهند و اصطلاح راست را به صداهای در محدوده‌ی فرکانس آقایان نسبت می‌دهند. به عبارت دیگر صداهای زیر را چپ و صداهای بم را راست می‌نامند. ولی این نسبت نامگذاری ثابت و همیشگی نیست و استثنا هم دارد. مثلا بعضی آقایان می‌توانند صدایی در محدوده‌ی فرکانس چپ داشته باشند مثل صدای زنده یاد استاد ایرج بسطامی که با صدای چپ تناسب بیشتری داشت.
و اما چپ کوک و راست کوک به چه معناست!
واژه‌ی کوک برای کوک سازی است که قرار است با آن آواز خوانده شود. به عبارتی کوک ساز برای صدای خانم‌ها را چپ کوک و برای صدای آقایان را راست کوک می‌گویند. به عبارتی دیگر اگر یک دستگاه را با نتی شروع به زدن و خواندن کنیم و خواننده از عهده‌ی اجرای تمام صدا‌ها بر آمد گوییم صدای راست یا چپ دارد.
دلیل نام گذاری چپ و راست
برای دلیل نامگذاری چپ کوک و راست کوک اختلاف نظر زیاد است.
- برخی می‌گویند این نامگذاری از ساز تار و سه تار آمده است. به طوری که اگر نوازنده ساز را در دست بگیرد، سیم‌های بم ساز در طرف راست و سیم‌های زیر ساز در طرف چپ نوازنده قرار می‌گیرد. به همین دلیل صداهای زیر را چپ و صداهای بم را راست می‌گویند.
- برخی دیگر دلیل نامگذاری را از نحوه‌ی کوک کردن ساز توجیه می‌کنند، به طوری اگر هنگام کوک کردن گوشی ساز را به سمت چپ بچرخانیم صدا زیر می‌شود و اگر به سمت راست بچرخانیم صدا بم می‌شود. به همین دلیل صداهای زیر را چپ و صداهای بم را راست می‌گویند.
نحوه‌ی ورود و خروج از صدای چپ به راست یا برعکس
- اگر از هر نت مبدأ راست با محاسبه خود نت مبدأ، ۵ نت بالاتر یا ۴ نت پایین‌تر برویم، مایه به دست آمده مایه‌ای چپ خواهد بود.
- اگر از هر نت مبدأ چپ با محاسبه خود نت مبدأ، ۴ نت بالاتر یا ۵ نت پایین‌تر برویم، مایه به دست آمده مایه‌ای راست خواهد بود.
منبع :