مفهوم مزاج یکی از مفاهیم کلیدی است که از یک سوی در پزشکی و طبیعیات قدیم و از سوی دیگر در مباحث فلسفی به ویژه در حوزة نفس شناسی، نقش مهمی را ایفا میکرده است. از نظر قدما، مزاج کیفیتی است که در اثر واکنشِ میان عناصر اربعة جسم حاصل شده است. امروزه نیز شناخت طبع و مزاج یکی از راههای شناخت ویژگیهای جسمی و روحی خود و دیگران است. مزاج شناسی به ما کمک میکند بتوانیم نحوهی تغذیه، ورزش و نوع پوشش خود را انتخاب کنیم. اما مزاج و مزاج شناسی چیست و چگونه میتوان به شناخت درستی از مزاج خود دست یابیم؟ اگر شما هم چنین سوالاتی در مورد مزاج و مزاج شناسی دارید این مطلب میتواند به شما کمک کند.
مزاج شناسی چیست؟
اعتقاد به مزاج (temperament) از دیرباز میان طبیبان از یک سوی و فلاسفه و متکلمان از سوی دیگر رایج بوده است. سقراط حکیم بزرگ یونانی همة خوراکیها را در چهار دستة گرم، سرد، خشک، وتر دسته بندی کرد و معتقد بود که سلامتی حاصلِ حفظ تعادل در این چهار دسته است. بعد از او دیگر حکیم یونانی، جالینوس نظریات او را تنظیم و نظریة اخلاط اربعه را عرضه کرد. قرنها بعد، ابن سینا دانشمند بزرگ ایرانی، یافتههای حکیمان قدیم در این زمینه را نظم بخشید و به همراه نظریات و یافتههای خود در کتابی به نام «قانون» بیان کرد. او در این کتاب نُه نوع مزاج را برای آدمیان در نظر گرفته است که عبارت اند از سرد، گرم، تر، خشک (مزاجهای مفرد)، سرد و تر، سرد و خشک، گرم و تر، گرم و خشک (مزاجهای مرکب)، و مزاج معتدل.
قدما معتقد بودند که مزاج معتدل حقیقی به طور مطلق وجود ندارد و هرکس کم و بیش، گرفتار غلبة یکی از این مزاج هاست؛ بنابراین مزاج کاملاً معتدل و مزاجهای مفرد که در آنها دو طبیعت، کاملاً با هم در تعادل اند به ندرت یافت میشود و مزاجهای رایج همان مزاجهای مرکب اند که شامل مزاج صفراوی (Choleric) یا گرم و خشک، دَمَوی (Sanguine) یا گرم و تر، بلغمی (Phlegmatic) یا سرد وتر یا سودایی (Melancholic) یا سرد و خشک میشوند. بر این اساس، میتوان افراد را در دو دستة کلی سردمزاج (که شامل مزاجهای سرد، سرد و تر، و سرد و خشک میشود) و گرم مزاج (که شامل مزاجهای گرم، گرم و تر، و گرم و خشک میشود) دسته بندی کرد.
مزاج در طب سنتی ایران، مفهومی کلیدی در تعریف سلامت و بیماری انسان است و به زبان ساده بر پایه این فلسفه، هر موجودی اعم از جاندار و بی جان، از ترکیب ارکان به عنوان مواد اولیه با کیفیتهای متفاوت و به نسبتهای مختلف تشکیل شده است. در این تعریف، مزاج و در صد ترکیبی هیچ دو انسانی با یکدیگر یکسان نمیباشد، همان طور که اثر انگشت هیچ دو فردی یکسان نیست. بر اساس این نظریه، در یک طبقه بندی بالینی، افراد سالم و بیمار با در نظر گرفتن علائمی مانند رنگ چهره، حرارت بدن، خصوصیات نبض، وضعیت جسمی و روحی، کیفیت مواد دفعی و غیره، در ۹ گروه مختلف قرار میگیرند. منظور از این دسته بندی، آموزش و تسهیل در تفکیک خصوصیات افراد است تا با ساده سازی، افرادی را که از نظر خصوصیات کلی بیشترین شباهت را به یکدیگر دارند در یک گروه قرار داده و مورد مطالعه قرار دهند.
نکته مهم در این است که در مبانی طب سنتی ایران، هر ماده خوراکی اعم از غذاها و داروها نیز دارای مزاج خاصی هستند که با توجه به نحوه تأثیر خود در تعامل با بدن مصرف کننده قرار میگیرند. بر این اساس تمامی موادی که مورد مصرف انسان قرار میگیرند در یکی از شش دسته؛ غذای مطلق، دوای مطلق، غذای وایی، دوای غذایی، دوای سمی و سم مطلق قرار دارند. از دید حکما غذاها علاوه بر تأمین سوخت و ساز بدن، اثرات منفی و مثبت بر اعضای مختلف بدن دارند و جسم و روان شخص را تحت تأثیر قرار میدهند.
انواع مزاجها
در اصطلاح طبیعیات قدیم، به صفرا، دم، بلغم، و سودا اخلاط اربعه گفته میشود. حیوانات و انسان ها، از طبیعت تغذیه کرده و پس از هضم و جذب مواد خورده شده آنها را به این اخلاط اربعه تبدیل میکنند، که با آنها توان حرکت و رشد اندامها و یا بازسازی اعضای آسیب دیده ممکن میشود. خلط از نظر قدما، مادهای مرطوب و روان است که غذا در نخستین مرحله، به آن تبدیل میشود. این اخلاط اربعه نیز مانند عناصر چهارگانة طبیعت، ویژگیهایی از حیث گرمی، سردی، رطوبت، و خشکی دارند؛ صفرا گرم و خشک، دم گرم و تر، بلغم سرد و تر، و سودا سرد و خشک است.
بدن انسان از ترکیب عناصر اربعه (آب، هوا، خاک، آتش) ساخته میشود، ولی با اخلاط اربعه اداره (رشد و نمو) میشود و به تناسب فقدان یا وجدان هرکدام از این مواد، بدن انسان ویژگی خاصی را از خود بروز خواهد داد. درصورتی که میزان و نسبت این مواد در بدن متناسب باشد، مزاج معتدل خواهد بود. ولی اگر هرکدام از این مواد از حد مزاج معتدل فراتر رود، فرد دارای آن مزاج خاص خواهد شد . مثلاً، اگر مقدار صفرای موجود در بدن فرد به نسبت میزانِ صفرای موجود در بدن فرد دارای مزاج معتدل بیشتر باشد ، فرد مورد نظر دارای مزاج صفراوی خواهد شد و به همین ترتیب بقیة مزاجها نیز از این قانون تبعیت میکنند. بدین ترتیب از برایند اخلاط چهارگانه در بدن آدمی، مزاجهای متفاوتی پدید میآید (چهار مزاج مفرد و چهار مزاج مرکب و یک مزاج معتدل) که هرکدام از درجاتی متفاوت از گرمی، سردی، خشکی و تری بهرهمند هستند و باعث ایجاد تفاوت هایی، حتی در ویژگیهای ظاهری افراد، میگردند. پس بدین ترتیب انواع مزاجها را میتوان به شکل ساده و به صورت ذیل تعیین کرد .
عناصر چهارگانه (ارکان اربعه)، شامل آب، باد، خاک و آتش هستند. از واکنش این چهار عنصر دو نتیجه حاصل میشود:
۱. مزاج معتدل .
۲. مزاج نامعتدل .
همچنین گرمی ، سردی ، تری و خشکی مزاج حاصل قوای اولیه عناصر است .
۱. مزاج گرم (آتش ).
۲. مزاج سرد (خاک) .
۳. مزاجتر (آب) .
۴. مزاج خشک (باد) .
از تأثیر ارکان چهار گانه بر هم به ترتیب زیر مزاجهای مختلف ایجاد میشود:
۱. گرم و خشک (آتش) گرم وتر (هوا) = گرم (خشکی و تری یکدیگر را خنثی میکنند)
۲. گرم و خشک (آتش) سرد وتر (آب) = معتدل (گرمی و سردی خشکی و تری یکدیگر را خنثی میکنند)
۳. گرمتر (هوا) سرد وتر (آب) =تر (گرمی و سردی یکدیگر را خنثی میکنند)
۴. گرم وتر (هوا) سرد و خشک (خاک) = معتدل
۵. سرد وتر (آب) سرد و خشک (خاک) = سرد
۶. گرم و خشک (آتش) سرد و خشک (خاک) = خشک
تا کنون پنج مزاج گرم، سرد، خشک،تر و معتدل ایجاد شد، حال در نظر بگیرید که هر یک از این ارکان چهارگانه بر رکن مقابل خود غلبه پیدا کند به عنوان مثال صد واحد آتش و یک واحد آب بر هم اثر بگذارند، آتش غلبه کرده و اثری از آب باقی نمیماند و مزاج حاصله همان طبع آتش یعنی گرم و خشک خواهد بود، لذا چهار مزاج دیگر معادل طبع عناصر (ارکان) چهارگانه حاصل میشود که عبارتند از گرم خشک، گرم و تر، سرد و تر، سرد و خشک. از این چهار مزاج با پنج مزاج قبلی که توضیح داده شد مجموعاً ۹ مزاج حاصل میشود :
۱. معتدل
۲. گرم
۳. سرد
۴.تر
۵. خشک
۶. گرم و خشک
۷. گرم وتر
۸. سرد وتر
۹. سرد و خشک
همچنین مزاجها بنا بر تقسیم عقلی به دو قسم کلی تقسیم میشود :
۱. معتدل حقیقی: که این حالت ممتنع است. به این معنی که از هرکدام از اخلاط به نسبت مساوی در عالم خارج در یک بدن وجود داشته باشد محال است و این مثال صرفاً ذهنی است .
۲. معتدل فرضی: که شایستهترین مزاج برای یک موجود است .
چهار مزاج آخری تقسیم بندی ۹ گانه نیز به مزاجهای مرکب مشهور هستند که عبارتند از :
۱. مزاج گرم و خشک یا صفراوی .
۲. مزاج گرم و تر یا دموی .
۳. مزاج سرد و خشک یا سوداوی .
۴. مزاج سرد و تر یا بلغمی .
اگر مقادیر عناصر متضاد در ترکیب برابر باشد، مزاج حاصل به اعتدال خواهد رسید ؛ ولی اگر نتیجه به دست آمده از ترکیب مقادیر عناصر متضاد در حد وسط نباشد، مزاج حاصل نامعتدل است .
منبع :