در زندگی نامه علامه حلی به مواردی همچون ویژگی های علامه حلی، اساتید و شاگردان علامه، ملاقات علامه حلی و امام زمان، علامه حلی در ایران و … پرداخته ایم.
ابومنصور جمالالدین، حسن بن یوسف بن مطهر حلی معروف به علامه حلی (Allamah al-hilli)، از علمای شیعه قرن هشتم قمری بوده است. او را اولین فردی میدانند که با لقب آیتالله خوانده شد. علامه حلی بیش از ۱۰۰ کتاب در موضوعات مختلف علمی نگاشته است. در این مطلب قصد داریم به معرفی کامل این عالم فقید دینی بپردازیم.
زندگینامه علامه حلی
علامه حلی در شب جمعه ۲۹ رمضان سال ۶۴۸ قمری، برابر ۹ دی سال ۶۲۹ شمسی در شهر حله به دنیا آمد. پدرش شیخ یوسف سدیدالدین نام داشت و از علمای برجسته زمان خودش بود. نیاکان علامه حلی از طرف پدری به اهل «مطهر» که خاندانی باتقوا و دانشمند بودهاند می رسد و از طرف مادری با محقق حلی که دایی او بوده پیوند دارد.
ویژگی های علامه حلی
علامه حلی در ابتدای کودکی با راهنمایی های پدرش برای فراگیری قرآن مجید به مکتب خانه رفت و با تلاش و پیگیری مداوم و هوش و استعداد خدادادی که داشت در زمان کوتاه خواندن قرآن را به خوبی یاد گرفت. او نوشتن را در ابتدا در مکتب خانه آموخت ولی به این مقدار راضی نشد و در محضر شخصی به نام «محرم» با تلاش و جدیت فراوان در اندک زمان نوشتن را به خوبی فرا گرفت.
علامه حلی پس از آموختن قرآن و خط، مراحل اولیه تحصیل مقدمات و مبادی علوم را در محضر پدرش آموخت و به سبب همین تلاش و جدیت در تحصیل علم در بین خانواده و علمای زمان خودش به «جمال الدین» مشهور شد. حلی خیلی زود توانست اکثر علوم دوران خودش را فرا بگیرد و از نظر فضل و دانش آوازه اش در شهر حله و سایر شهرها پیچید؛ به طوری که در مجالس درس از او به نیکی یاد می کردند و او را «علامه» می خواندند. علامه حلی در شهر حله حوزه درس تشکیل داد و به علاقه مندان علم و دانش آموزش می داد.
اساتید علامه حلی
علامه حلی در طول دوران تحصیلش از محضر اساتید برجسته ای بهره برد که نام تعدادی از آن ها را در ادامه خواهیم آورد:
- شیخ یوسف سدیدالدین (پدرش)
- محقق حلی
- خواجه نصیرالدین طوسی
- سید رضی الدین علی بن طاووس
- سید احمد بن طاووس
- یحیی بن سعید حلی
- مفیدالدین محمد بن جهم حلی
- علی بن سلیان بحرانی
- ابن میثم بحرانی
- جمال الدین حسین بن ایاز نحوی
- محمد بن محمد بن احمد کشی
- نجم الدین علی بن عمر کاتبی
- برهان الدین نسفی
- شیخ فاروقی واسطی
- شیخ تقی الدین عبدالله بن جعفر کوفی
شاگردان علامه حلی
یکی از دانشمندان می گوید: علامه حلی نظیری ندارد نه پیش از زمان خودش نه بعد از آن. او کسی است که در مجلس درسش پانصد مجتهد تربیت شدند.
از جمله شاگردان ایشان عبارتند از:
- محمد بن حسن بن یوسف حلی معروف به «فخر المحققین» فرزند علامه حلی
- سید عمیدالدین عبدالمطلب و سید ضیا الدین عبدالله حسینی اعرجی حلی (خواهرزادگان علامه حلی)
- تاج الدین سید محمد بن قاسم حسنی معروف به «ابن معیه»
- رضی الدین ابوالحسن علی بن احمد حلی
- قطب الدین رازی
- سید نجم الدین مهنا بن سنان مدنی
- تاج الدین محمود بن مولا
- تقی الدین ابراهیم بن حسین آملی
- محمد بن علی جرجانی
آغاز مرجعیت علامه حلی
بعد از رحلت محقق حلی، زعامت و مرجعیت شیعیان به علامه حلی منتقل شد. علامه در آن زمان ۲۸ ساله بود و به همین دلیل به لقب «آیت الله» مشهور شد. در واقع در آن روزگار تنها او به این لقب خوانده می شد. علامه حلی تلاش و کوشش فراوانی در نشر علوم و فقه اسلام بر طبق مذهب اهل بیت کرده و در فقه تحول و شیوه نوی را ارائه کرد. وی اولین فقیهی بود که ریاضیات را به عنوان دانشی در فقه وارد کرد و به فقه استدلالی تکامل بخشید. حضور علامه حلی در دستگاه مغولان، در پیشرفت علم و جلوگیری مغولان وحشی از تخریب و آتش سوزی مراکز فرهنگی و کتابخانه ها، نقش بسزایی داشت.
علامه حلی در ایران
علامه حلی، حدود یک دهم از عمرش در این ایران گذراند. او در این مدت خدمات بسیار ارزنده ای کرد و در نشر علوم و معارف اهل بیت (ع) کوشید و نیز شاگردان زیادی را تربیت کرد. علامه حتی توانست مسبب شیعه شدن یازدهمین شاه ایلخانیان شود.
در شهر سلطانیه و در مسافرت به دیگر شهرهای ایران همیشه همراه با سلطان محمد خدابنده بود و به پیشنهاد سلطان همیشه خیمه ای برای تدریس او در بالاترین نقاط برپا می شد. علامه حلی علاوه بر تدریس به نوشتن کتابهای فقهی کلامی و اعتقادی نیز مشغول بود و کتاب ارزشمند «منهاج الکرامه» را که در موضوع امامت است برای سلطان نوشت و در همان زمان منتشر شد.
علامه حلی در سال ۷۱۶ قمری بعد از مرگ سلطان محمد خدابنده، به سرزمین حله برگشت و در آنجا به تدریس و تالیف مشغول شد و تا آخر عمر منصب مرجعیت و فتوا و زعامت شیعیان را به عهده داشت.
ملاقات علامه حلی و امام زمان
علامه حلی هر شب جمعه از حله با وسائل آن زمان به كربلا مى رفت. او پنجشنبه سوار بر الاغ خود به راه مى افتاد و شب جمعه در حرم مطهر امام حسين (ع) مى ماند و بعد از ظهر روز جمعه به حله برمی گشت.
در يكى از سفرها در راه شخصى به او رسيد و با هم روانه كربلا شدند علامه با رفيق تازه اش شروع به صحبت كرد و مسائلى را بيان نمود. بعد از صحبت کردن با مرد غریبه علامه درک كرد كه با مردى بزرگ و عالمى سترگ، هم صحبت شده است به طوری که هر مسئله مشكلى مى پرسيد، او جواب مى داد. تا آن كه در مسئله اى، آن شخص بر خلاف فتواى علامه فتوا داد. علامه گفت: اين فتواى شما بر خلاف اصل و قاعده است دليل هم كه اين قاعده را از بين ببرد نداريم.
آن شخص گفت: «چرا دليل موثقى داريم كه شيخ طوسى در كتاب تهذيب در وسط فلان صفحه، آن را نقل كرده است.» علامه گفت: چنين حديثى را در كتاب تهذيب نديده ام. آن شخص گفت: «كتاب تهذيبى كه پيش تو هست در فلان صفحه و سطر اين حديث مذكور است» علامه به ذكر مسائل مشكله اى كه براى خودش حل نشده بود ادامه داد. در اين موقع تازيانه اى را كه در دست داشت به زمين افتاد، در همين حين اين مسئله را از آن شخص پرسيد كه آيا در زمان غيبت كبرى، امكان ملاقات با امام زمان (ع) هست؟ آن شخص تازيانه را برداشته بود و به علامه مى داد و دستش به دست علامه رسيد فرمود:
«چگونه نمى توان امام زمان را ديد در صورتى كه اينك دست او در دست توست؟»
وفات علامه حلی
علامه حلی در محرم سال ۷۲۶ قمری از دنیا رفت. قبر ایشان در نجف و در جوار مرقد امام علی (ع) قرار دارد.
کتب علامه حلی
آثار علامه حلی در علوم مختلفی، چون فقه، اصول فقه، کلام، حدیث، تفسیر، رجال، فلسفه و منطق همواره از آثار مهم شیعه و مورد مراجعه در حوزههای علمیه بوده است. درباره تعداد این تألیفات اختلاف است. علامه حلی در «خلاصة الاقوال» تعداد ۵۷ اثر برای خودش ذکر میکند. سید محسن امین در «اعیان الشیعه» مینویسد: «تالیفات علامه بیش از ۱۰۰ کتاب است و من ۹۵ کتاب او را دیدهام که بسیاری از آنها چندین مجلدند». او همچنین میگوید کتاب «الروضات» آثار علامه را حدود ۱۰۰۰ کتاب تحقیقی دانسته است. میرزا محمدعلی مدرس نیز در «ریحانة الادب» تعداد ۱۲۰ اثر و کتاب «گلشن ابرار» حدود ۱۱۰ اثر برای علامه نام بردهاند.
علامه حلی از دیدگاه بزرگان دینی
صاحب روضات الجنات
او میگوید: چشم زمان به مثل و مانند او مزین نگشته است و بالهای امکان به سطح بیان فضائل بسیارش نمیرسد. چگونه در حالی که از علمای قبل و بعد او، هیچکس شبیه او نبوده است و تاکنون کسی ثنای لایق به حال او را نگفته است اگر چه همه ثناهایی که برای دیگران گفته شده از لقبهای زیبا و علوم شریف همه را برای او گفتهاند پس سزاوار است که از توصیف او چشم بپوشیم. کی از اموری که فضل و رتبه اعلای او را آشکار میکند شرحهای او بر سه کتاب «منطق تجرید»، «حکمت تجرید» و «شرح اشارات» خواجه نصیرالدین طوسی است.
گفتار محدث نوری
او در کتاب مستدرک وسائل الشیعه مینویسد: علامه حلی شیخ بزرگوار و جلیلالقدر اقیانوس علوم، و غواص فضائل و حکمتها، حافظ ناموس هدایت و ارشاد و شکننده ناقوس ضلالت، پاسدار حریم دین، زائلکننده آثار فسادگران او در جمع علما و دانشمندان اسلام، همانند بدر (ماه شب چهارده) در میان ستارگان میدرخشد و نسبت به دشـمـنـان و بـدخـواهـان سیاه دل، شدیدتر از عذاب زهرناک و برندهتر از شمشیر مسموم است او دارنـده مـقـامـات فـاخـره و کـرامات درخشان و سعادتهای ظاهری است او زبان گویای فقها و متکلمین، محدثین، مفسرین و ترجمان حکما و عرفای سالکین متبحر است او فردی است که لقب آیةالله تام و کامل، شایسته اوست رحمتها و عنایات خاص خدا شامل حال اوباد.
بزرگان اهل سنت
تمجید از علامه حلی منحصر به علمای شیعه نیست. به عنوان مثال ابر حجر عسقلانی در کتابش با نام لسان المیزان مینویسد: ابن یوسف بن مطهر الحلی، عالم شیعه و پیشوا و مؤلف آنان است او آیت حق در ذکاوت بود المختصر ابن حاجب را شرح زیبایی نمود او همان فردی است که شیخ تقیالدین بن تیمیه در کـتـاب خـود ردی بـر او نوشته است و کتاب او معروف به رد بر رافضی است ابن مطهر بسیار خوش اخلاق و خوش برخورد بود هنگامی که کتاب ردیه ابن تیمیه به دست او رسید، گفت: اگر او میفهمید که من چه میگویم، به او پاسخ میدادم.
فوت و درگذشت علامه حلی
علامه حلی در روز بیست و یکم محرم سال ۷۲۶ هجری قمری در حله درگذشت و پس از تشییع، در جوار بارگاه ملکوتی امام علی (ع) در نجف به خاک سپرده شد.
سخن پایانی
در این مطلب، نگاهی به زندگی عالم ربانی، علامه حلی (ره) داشتیم. در پایان، از شما دعوت میکنیم تا با زندگینامه یکی از برجسته ترین فیلسوفان ایرانی مسلمان یعنی ملاصدرا شیرازی ملقب به صدرالمتالهین نیز آشنا شوید. شما چه دیدگاهی درباره این شخصیت علمی و منحصر به فرد تاریخ اسلام دارید؟ دیدگاهها و نظراتتان را با ما و دیگر مخاطبان ستاره درمیان بگذارید.