توانبخشی و اهداف درمانی آن چیست؟-توانبخشی مجموعه‌ای از مداخلات درمانی می‌باشد که برای بهینه کردن عملکرد فرد آسیب دیده یا بیمار و کاهش دادن ناتوانی فردی که مشکلی در سلامتی‌اش رخ داده است تعریف می‌شود. در ادامه توضیحات تکمیلی پیرامون این که توانبخشی چیست و چه اهداف و برنامه‌هایی دارد را بررسی می‌کنیم.
توانبخشی چیست؟
سوالی که معمولا پرسیده می‌شود این است که توانبخشی چیست؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که توانبخشی شاخه‌ای از پزشکی است که به افرادی که دچار مشکلات و بیماری‌ها و دردهای مختلف شده‌اند کمک می‌کند تا سلامتی بهینه و بهترین عملکرد ممکن و توانایی‌های از دست رفته را بدست آورده و برخی از مشکلات و دردها و … حین درمان‌های مختلف توانبخشی برطرف می‌گردد.
در بسیاری از فرآیندهای توانبخشی آسیب و مشکل و بیماری کامل درمان نمی‌گردد و هدف از توانبخشی الزاما درمان کامل نمی‌باشد. روش‌های موجود در توانبخشی هم ممکن است باعث درمان کامل فرد گردد و هم در صورتی که امکان درمان کامل یا برطرف کردن عوارض بیماری یا مشکل وجود نداشت فرآیند کمک‌رسان توانبخشی می‌تواند بالاترین سطح کیفیت زندگی، عملکرد فردی و عضلانی و مفصلی و روحی – روانی و ذهنی را ایجاد کند.
برنامه‌های توانبخشی بسیار وابسته به بیماری و مشکل و فرد مراجعه کننده می‌باشد
و در نتیجه برنامه‌های درمانی توانبخشی از فردی به فرد دیگر ممکن است بسیار متفاوت باشد. درمان‌های توانبخشی هم برای بیماران بستری در بیمارستان و هم بیماران مرخص شده چه در کلینیک و چه در منزل اجرا می‌گردد.
گروه درمانی توانبخشی متشکل از پزشکان مخنتلف، فیزیوتراپیست، کاردرمان، گفتاردرمان، ارتوپد فنی، روانشناس و مددکار و … می‌باشد.
برنامه توانبخشی تا چه اندازه به بیمار کمک می‌کند؟
برنامه‌ای توانبخشی و پیش‌بینی چگونه نتیجه‌گیری آن به موضوعات زیر بستگی دارد:
- بیماری زمینه‌ای و پایه و پیشگیری از مشکلات ثانویه
- توانبخشی معلولیت و ناتوانی فرد و بهبود دادن عملکرد فرد
- استفاده از وسایل کمکی مورد نیاز فرد و اصلاح محیط پیرامونی فرد طبق نیازهای فرد و تطابق با ناتوانی او
- آموزش به بیمار و خانواده بیمار و کمک به آنها در تطابق یافتن با تغییرات زندگی پس از آسیب و بیماری
- ماهیت و شدت بیماری یا آسیب در رسیدن به نتیجه توانبخشی تاثیر بسزایی دارد.
نوع و شدت هر گونه نقص و معلولیت پس از آسیب و بیماری در نتیجه درمان توانبخشی نقش دارد. - زمینه کلی سلامتی فرد قبل از آسیب یا بیماری در نتیجه توانبخشی پس از آسیب یا بیماری تاثیر دارد.
- حمایت خانواده و دوستان و اطرافیان
کاربرد برنامه‌های توانبخشی و طب فیزیکی
برنامه‌های توانبخشی زمینه‌های زیر را در بر می‌گیرد:
| نیازهای فرد | مثال‌های موجود در اجتماع |
| مهارت‌های زندگی روزمره و مراقبت از خود | غذا خوردن، اصلاح کردن، لباس پوشیدن، حمام و دستشویی رفتن، عملکرد جنسی و زناشویی و … |
| مراقبت‌های فیزیکی | مراقبت پوستی و دارویی و تغذیه‌ای |
| حمایت خانوادگی و اجتماعی | کمک به تطابق با وضعیت جدید پس از آسیب و مسائل مالی و مسائل اداری و بیمه‌ای |
| مشاوره و روانشناسی و مددکاری | تشخیص مشکلات و ارائه راه حل‌های مربوط به مسائل روحی روانی و فکری و رفتاری و احساسی |
| مدیریت درد | درمان‌های دارویی و غیردارویی مکمل در مدیریت درد |
| مهارت‌های کاری | یادگیری مهارت‌های مرتبط با کار و شغل |
| مهارت‌های اجتماعی | یادگیری تعامل با دیگران در منزل و اجتماع طبق شرایط جدید و مشکلات پس از آسیب و ناتوانی |
| مهارت‌های شناختی | مهارت‌های حافظه، تمرکز، قضاوت، حل مسئله و مهارت‌های سازمانی |
| مهارت‌های ارتباطی | صحبت کردن، نوشتن و روش‌های جایگزین دیگر برای برقرای ارتباط |
| مراقبت‌های ریوی | تمرینات تنفسی و درمان‌هایی برای ارتقا عملکرد ریه و در صورت لزوم استفاده از ونتیلاتور |
| مهارت‌های انتقالی و جابجایی | انتقال از تخت و صندلی و سطح ویلچر توسط خود فرد بدون کمک از دیگران یا با کمک گرفتن هر چه کمتر از دیگران و یادگیری مهارت‌های دیگر جابجایی وانتقال و راه رفتن |
| آموزش | آموزش و تعلیم بیمار و خانواده او نسبت به وضعیت جدید و بیماری و ناتوانی دچار شده و تکنیک‌ها و وسایل تطابق با وضعیت جدید |
همانطور که گفته شد شاخه توانبخشی شامل زیرشاخه‌های متعددی می‌باشد
و بیماریهای بسیار زیادی را در بر می‌گیرد. هر کدام از زیر شاخه‌هایی که ذکر گردید (پزشک متخصص، فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و …) دربرگیرنده شرح وظایفی هست تا بتوانند طبق یک برنامه جامع و کامل و یک کار گروهی تا حد ممکن نیازهای فرد مبتلا را برطرف گردانند و هدف توانبخشی که بهبود عملکرد و توانایی فرد طبق توانایی های موجود پس از آسیب هست را حاصل کند و کیفیت زندگی فرد و استقلال فرد را بهتر کنند.
درمان‌های توانبخشی در کدام بیماری‌ها کاربرد دارد؟
درمان‌های توانبخشی در تمامی بیماریهای زیر کاربرد دارند:
- بیماریهای مغز و اعصاب از قبیل سکته مغزی، ام اس، آسیب نخاعی، پارکینسون، التهابات مغز و نخاع، گیلن باره، جراحی‌های مختلف مغز و نخاع و دیسک کمر و گردن و …
- مشکلات و بیماریهای ارتوپدی یا عضلانی – اسکلتی از قبیل فیزیوتراپی پس از جراحی‌های زانو و شانه و لگن و پا یا قبل از جراحی. آرتروز و دردهای مفصلی و عضلانی
- توانبخشی کف لگن در مشکلات بی‌اختیاری ادراری و مدفوع، دفع ناهماهنگ و یبوست و دردهای کف لگن و مشکلات دیگر مرتبط با کف لگن
- توانبخشی قلبی و ریوی
- توانبخشی سرطان
- توانبخشی کودکان
- توانبخشی شناختی
- زنان
- سالمندان
- فیزیوتراپی ورزشی
- کاردرمانی ذهنی و مهارت‌های حافظه
- تجویز وسایل کمکی توسط ارتوپد فنی
- برطرف کردن یا کاهش دادن مشکلات بلع
- گفتاردرمانی (کودکان و بزرگسالان)
- یادگیری و تطابق اجتماعی و محیطی
- کنترل درد
- آنالیز راه رفتن و ساختار بدنی فرد (پوسچر بیمار)
- تجویز دارویی و مدیریت مشکلات ثانویه بیماری با مداخلات دارویی
- مشاوره‌های تغذیه‌ای مناسب شرایط پس از آسیب و ناتوانی جدید
اهداف توانبخشی چیست؟
تیم توانبخشی طبق نیاز فرد مبتلا و شدت و نوع بیماری و ضایعه، اهداف کوتاه مدت و طولانی مدت را برنامه‌ریزی می‌کنند. برای مثال برای فردی که پیانو می‌نوازد و دچار آسیب دست شده است و پس از آسیب جراحی سنگینی داشته است هدف کوتاه مدت توانبخشی ممکن است افزایش دامنه حرکتی دست فرد به میزان مشخص طی زمانی مشخص می‌باشد تا دامنه حرکتی محدود شده فرد بهتر شود و سپس با انجام تمرینات و استفاده از مدالیتی‌های درمانی قدرت دست فرد چندین پوند بهبود یابد و ضعف دست کاهش پیدا کند.
هدف طولانی مدت توانبخشی نواختن مجدد پیانو می‌باشد. حتی اگر ضایعه پس از آسیب فرد کامل برطرف نگردد و بهبودی نسبی (با درصد بهبودی بالا یا پایین) حاصل شود باز هم هدف طولانی مدت نواختن پیانو می‌باشد.
انواع توانبخشی
انواع مختلفی از توانبخشی وجود دارد که هر کدام برای کنترل طیف خاصی از مشکلات طراحی شده‌اند. آنچه بین همه آنها مشترک است، اهداف اولیه‌شان است:
- کمک به افراد برای بهبود یافتن پس از بیماری
- آسیب
- عمل جراحی
- سکته مغزی
- عارضه‌های قلبی یا دیگر مشکلات پزشکی
- بازیابی توانایی‌های عملکردی و استقلال از دست رفته تحت این شرایط.
در این‌جا ما 7 نوع توانبخشی را که معمولا در طرح‌های درمانی برای دستیابی به اهداف مذکور مورد استفاده قرار می‌گیرد، به طور خلاصه توضیح می‌دهیم:
فیزیوتراپی
این نوع توانبخشی در بهبود معلولیت‌های حرکتی کاربرد دارد.
متخصصان برای بازگرداندن حرکت، بنیه، تعادل و توانایی عملکردی و هم‌‌چنین کاهش درد از طریق تمرینات ورزشی مشخص و انواع دیگر روش‌های درمانی، با بیمار همکاری می‌کنند.
کاردرمانی
این شکل از درمان بر بازیابی توانایی فردی برای انجام دادن فعالیت‌های روزانه مهم، تمرکز دارد.
کاردرمانی می‌تواند به معنای اصلاح مهارت‌های حرکتی، بازیابی تعادل یا کمک به بیماران در یادگیری این‌که چگونه توانایی عملکردی خود را از طریق استفاده از تجهیزات انطباقی در کنار سایر گزینه‌های درمانی افزایش دهند، باشد.
گفتاردرمانی: این نوع توانبخشی برای کنترل مشکلات گفتاری، ارتباطی و بلع استفاده می‌شود.
تنفس درمانی
برای کمک به بیمارانی استفاده می‌شود که اختلالات یا مشکلات تنفسی دارند.
این شکل از توانبخشی به آنها کمک می‌کند زجر تنفسی را کاهش دهند، مجاری تنفسی باز نگه داشته شوند، و یاد بگیرند در زمان لازم چگونه از اسپری تنفسی و اکسیژن تکمیلی به شکل صحیح استفاده کنند.
بازتوانی شناختی
این روش که به توانبخشی شناختی هم معروف است، جهت بهبود حافظه، تفکر و مهارت‌های استدلال بیمار به کار می‌رود.
توانبخشی شغلی
این نوع توانبخشی، فرد را آماده می‌سازد تا پس از آسیب، بیماری یا عارضه‌های پزشکی بتواند به کار خود برگردد.
هر کدام از انواع توانبخشی می‌تواند در شرایط درمانی مختلفی به کار گرفته شود.
این شرایط شامل تاسیسات توانبخشی بیماران بستری شده، کلینیک‌های توانبخشی بیماران سرپایی و خدمات توانبخشی مستقر در منزل است.
مراکز توانبخشی که بیمار را بستری می‌کنند معمولا انواع درمان‌های متداول و غیره را همراه با مراقبت‌های پزشکی / پرستاری و توسط یک گروه چند تخصصی از متخصصان توانبخشی در محیط شبه بیمارستانی ارائه می‌دهند.
کلینیک‌های بیماران سرپایی بسته به نوع درمانی که ارائه می‌دهند، متفاوت هستند و خدمات آنها با وقت قبلی و با مراجعه بیمار به مرکز برای جلسات درمانی ارائه می‌شود.
برنامه‌های توانبخشی مستقر در منزل (شامل فیزیوتراپی در منزل) ، معمولا یک سری خدمات ابتدایی را عرضه می‌کنند که معمولا شامل فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی است.
این اتفاق با حضور درمانگر در خانه بیمار و با تعیین وقت قبلی می‌افتد.
زمانی که انواع مختلفی از روش‌های درمانی برای کمک به یک فرد در بازیابی و توانبخشی مورد نیاز باشد، یا وجود نظارت پزشکی ضروری باشد، معمولا گزینه بستری بیمار به عنوان ایمن‌ترین و موثر‌ترین شیوه درمانی توصه می‌شود.
خدمات سرپایی یا مستقر در منزل بیشتر برای بیمارانی مناسب است که به خدمات کمتر یا مراقبت توانبخشی / پزشکی با شدت پایین‌تری نیاز دارند.
منبع: