انواع توانبخشی و اصول آن ها-برای بسیاری از بیماران، جراحی پایان روند درمان نیست. برخی از آن‌ها برای بهبودی مشکلی که به آن مبتلا شده‌اند یا حتی برطرف کردن عوارض جراحی که انجام داده‌اند، به توانبخشی نیاز پیدا می کنند.
انواع توانبخشی به چند دسته تقسیم می شوند که هر کدام از آن‌ها اصول و روش متفاوتی دارند. رایج‌ترین این دسته‌ها عبارتند از: گفتار درمانی، فیزیوتراپی، کاردرمانی و توانبخشی شناختی. در این مقاله تلاش خواهیم کرد تا مروری بر انواع توانبخشی و برخی موضوعاتی که بیماران و خانواده‌های آنان ممکن است در طی روند درمانی با آن مواجه شوند، را ارائه دهیم.
بسیاری از بیماران، اغلب پس از توصیه پزشک به هر یک از انواع توانبخشی، از بهبودی خود ناامید و دلسرد می شوند، در صورتیکه توانبخشی می‌تواند یک اتفاق مثبت در روند بهبودی و عاملی برای تسریع در رسیدن به سلامتی باشد.
مشکلاتی که هر فرد پس از جراحی یا هر بیماری خاص دیگری تجربه می‌کند، بسته به نوع بیماری و شدت جراحت و همچنین میزان موفقیت در عمل جراحی، نسبت به فرد دیگر متفاوت است.
حتی بیمارانی که دچار یک نوع بیماری مانند هم شده باشند نیز شرایط متفاوتی را تجربه می کنند، اما به طور کلی اگر یک فرد بیمار با مشکلاتی روبه‌رو شود که در کیفیت زندگی و توانایی وی در انجام کارها محدودیت‌های ایجاد کند، به احتمال زیاد به یک یا چند مورد از انواع توانبخشی نیاز خواهد داشت.
توانبخشی در طول اقامت در بیمارستان
امروزه اکثر بیمارستانها در کادر درمانی خود متخصصینی برای انجام انواع توانبخشی دارند. اغلب، این فعالیت‌ها شامل فیزیوتراپی (physical therapy)، کار درمانی (occupational therapy) و گفتار درمانی (speech therapy) می‌شوند.
پزشکان متخصص توانبخشی حاضر در بیمارستانها، در انجام انواع توانبخشی، در روزها یا هفته‌های اول پس از بیماری بسیار قدرتمند و تاثیرگذار عمل می کنند، زیرا در جریان تمام امور مربوط به بیمار و مشکلات او هستند.
آن‌ها اغلب پس از عمل جراحی به اتاق بیمار می‌آیند و شرایط او را از نظر نیاز به توانبخشی ارزیابی می‌کنند و به بیمار در آمادگی برای شروع فرآیند توانبخشی کمک می‌نمایند.
البته زمانی که پزشکان تشخیص دهند که بیمار نیازی به مراقبت‌های بیمارستانی ندارد، معمولا او را ترخیص و در صورت لزوم به یک مرکز توانبخشی اختصاصی اعزام می‌کنند.
توانبخشی بستری
اگر بیمار تا حدی بهبود یابد که دیگر نیازی به مراقبت‌های بیمارستانی نداشته باشد، اما هنوز هم قادر به زندگی بدون مشکل نباشد، اغلب به یک مرکز توانبخشی اعزام و در آن جا بستری می‌شود. این مراکز توانبخشی اتاق‌هایی دارند که غالبا شبیه به بیمارستان هستند و معمولا با بیمارستان در ارتباط می باشند، اما تمرکز آن‌ها روی فعالیت‌های توانبخشی می‌باشد.
از آنجایی که مراقبت‌های پزشکی این مراکز در سطح بیمارستانها نیست، بیماران در مقایسه با بیمارستانها، هزینه‌های درمانی کمتری را متحمل می‌شوند. بنابراین فرصتی برای بستری با مدت بیشتر و دریافت خدمات توانبخشی بیشتری را ایجاد می‌کنند.
مراکز توانبخشی متفاوت، در انواع توانبخشی تخصص دارند، به همین دلیل باید تخصص هر مرکز قبل از اقدام به بستری، بررسی شود.
در یک مرکز توانبخشی بستری، بیمار به طور معمول با چند کلاس گروهی و انفرادی در روز، برنامه جدی و دقیقی را خواهد داشت و به دلیل با تجربه بودن درمانگران این مراکز، پیشرفت سریعی را در روند بهبودی خود تجربه می‌کنند. بیماران در طول روز به دلیل فضای ورزشی موجود، لباس ورزش مناسب که شامل تیشرت و شلوار ورزشی می‌باشد، به تن می‌کنند.
در طول مدت اقامت در مرکز توانبخشی بستری، معمولا شخصی که مسئولیت انجام امور توانبخشی بیمار را بر عهده دارد، پزشک متخصص طب فیزیکی و توانبخشی است که بر بازیابی عملکرد بیمار تمرکز دارد. در این مدت نیز ممکن است بیمار برای دریافت دارو و خدمات توانبخشی لازم، تحت مراقبت یک تیم پزشکی قرار گیرد.
توانبخشی سرپایی
هنگامی که بیمار به میزانی بهبود یافته باشد که بتواند از بیمارستان یا مراکز توانبخشی بستری ترخیص شود و به خانه برود، اغلب نوعی از توانبخشی سرپایی برای وی تجویز می‌شود.
امور توانبخشی سرپایی اغلب در یک مرکز توانبخشی انجام می‌شود و بیمار باید چند روز در هفته، طبق صلاحدید پزشک متخصص توانبخشی به مرکز مراجعه نماید.
هرچند ممکن است امکان انجام این فعالیت‌ها در منزل نیز امکانپذیر باشد. البته بسته به نوع هر یک از انواع توانبخشی مورد نیاز، با توجه به نیاز به وسایل و تجهیزات لازم، ممکن است مراجعه به مرکز بهتر باشد.
بیماران با توجه به بیماری و مشکلی که با آن درگیر هستند ممکن است به انواع توانبخشی مختلفی، چه به صورت بستری و چه به صورت سرپایی نیاز داشته باشند. در بخش بعدی، برخی از رایج‌ترین انواع توانبخشی کامل توضیح داده خواهد شد.
انواع توانبخشی
4 نوع اصلی توانبخشی عبارتند از گفتار درمانی، فیزیوتراپی، کار درمانی و توانبخش شناختی. هر نوع از توانبخشی برای کمک به بیمار در بهبودی کامل، اهداف بی‌نظیری را دنبال می‌کند، اما هدف نهایی همه آن‌ها کمک به بیمار برای بازگشت به یک سبک زندگی سالم و فعال است. بنابراین از درمان توانبخشی می‌توان برای درمان طیف وسیعی از آسیب ها و بیماری‌ها استفاده کرد.
1. کار درمانی
متخصصین توانبخشی تمرین‌های کار درمانی (occupational therapy) را برای افرادی که برای مشارکت در کارها و انجام کارهای روزانه خود، به کمک نیاز دارند، ارائه می‌دهند.
در اینجا منظور از کار، الزاما شغل و حرفه نمی‌باشد و می‌تواند شامل مراقبت از خود، فعالیت‌های روزانه و کارهای تفریحی باشد. هدف از کار درمانی کمک به بیمارانی است که می‌خواهند به تنهایی کارهایی را برای داشتن یک زندگی مستقل و رضایت بخش انجام دهند.
متخصصین به وسیله ایجاد تغییر و اصلاح مواردی که مانع انجام فعالیت‌هایی مانند غذا خوردن، لباس پوشیدن، مسواک زدن و انجام فعالیت‌های مدرسه یا محل کار می شود، به بهبود شیوه زندگی بیمار کمک می‌کنند.
این اصلاحات ممکن است شامل تغییر در نحوه انجام کارها، تغییر در محل انجام کار یا گسترش مهارت‌های فردی به منظور انجام کاری خاص باشد.
چه کسانی به کار درمانی نیاز دارند؟
افراد در هر سنی ممکن است به این نوع از توانبخشی نیاز پیدا کنند. از نوزادان گرفته تا سالمندان. روش‌های متعددی برای کمک به افراد از طریق کار درمانی وجود دارد.
- کودکان دارای ناتوانی جسمی برای غذا خوردن، نوشتن و استفاده از رایانه به تمرین های کار درمانی نیاز دارند.
- بزرگسالان مبتلا به افسردگی ممکن است برای شرکت در فعالیت‌های روزانه و افزایش شانس موفقیت خود به توصیه‌های یک متخصص نیاز داشته باشند.
- فردی که به دلیل آسیب دیدگی توانایی در دست گرفتن قاشق را ندارد، برای بازیابی قدرت و اصلاح حرکات به کار درمانی نیاز دارد.
- سالمندان با محدودیت‌های جسمی برای مشارکت در فعالیت‌هایی که تمایل دارند، به کمک یک درمانگر نیاز دارند.
- کسانی که دچار آسیب نخاعی شده‌اند، ممکن است برای جلوگیری از حرکات و رفتارهایی که موجب بدتر شدن شرایط آن ها می‌شود، به کار درمانی نیاز پیدا کنند.
- مدیران شرکت‌ها و ادارات می‌توانند با کمک یک درمانگر، میان زندگی و شغل کارمندان تعادل ایجاد کنند و باعث کاهش استرس محیط کار و به حداکثر رساندن سلامتی بشوند.
2. فیزیوتراپی
معمولا برای تسکین درد، بهبود حرکات، بازیابی توان پس از سکته مغزی، آسیب دیدگی و جراحی، کمک به بهبود پس از زایمان و بهبودی آسیب های ناشی از ورزش انجام می شود.
فیزیوتراپی به افراد می‌آموزد که چگونه از وسایلی مانند واکر و عصا استفاده کنند. اگر فیزیوتراپی توسط پزشک معالج شما توصیه شود، متخصص فیزیوتراپی یا فیزیوتراپیست با ارزیابی قدرت تحرک، میزان تعادل، ضربان قلب و برخی موارد دیگر، برنامه‌ای برای کاهش علائم و کمک به شما در جهت بازیابی عملکرد و تحرک تنظیم می‌کند. روش‌های درمانی معمول فیزیوتراپی شامل موارد زیر می‌شوند:
- تمرینات و حرکات کششی مخصوص برای تسکین درد، بهبود تحرک و بازیابی قدرت
- ماساژ، گرما یا سرما درمانی و امواج فراصوتی برای کاهش درد و بهبود گرفتگی عضلات
- توانبخشی و تمرین برای کمک به یادگیری استفاده از اندام مصنوعی
- انجام تمرینات با وسایلی که به بهبود حرکت و حفظ تعادل کمک می‌کنند، مانند عصا، واکر و صندلی چرخ دار
- تمرینات حفظ تعادل و راه رفتن
- مدیریت درد
- تقویت قلب و عروق
3. گفتار درمانی
متخصصین گفتار درمانی (speech therapy) یا آسیب شناسان گفتار، به درمان افرادی که در گفتار خود مشکل دارند می‌پردازند. گفتار درمانی می‌تواند به درمان طیف گسترده‌ای از مشکلات مربوط به زبان، ارتباط، صدا، بلع و روان صحبت کردن کمک کند.
در مورد نوزادانی که تازه متولد می‌شوند، گفتار درمانی ممکن است به درمان اختلالاتی مانند فلج مغزی، شکاف کام یا سندروم دان که منجر به مشکلاتی در نوشیدن، بلع و برقراری ارتباط می‌شود، کمک کند.
کودکانی که مشکلات گفتاری مانند لکنت زبان یا نوک زبانی صحبت کردن، دارند نیز می‌توانند تحت آموزش یک درمانگر از تمرینات ارتباطی بهره‌مند شوند.
بزرگسالانی که مشکلات یادگیری دارند یا مبتلا به بیماریهای دیگری مانند سکته مغزی، مشکلات سر و گردن، بیماری پارکینسون یا زوال عقل هستند نیز، می‌توانند با کمک یک متخصص گفتار درمانی به بهبود زندگی خود کمک نمایند.
هدف گفتار درمانی، ترکیب تکنیک‌های گفتار، با استفاده از زبان است. نتیجه نهایی این کار کمک به بیمار در جهت تسهیل در ارتباط برقرار کردن با روش‌های مفیدتر و کاربردی‌تر است.
تاکتیک‌های متداول مورد استفاده توسط متخصصین گفتار درمانی، شامل فعالیت‌هایی مانند تمرین مهارت‌های ارتباطی، نحوه نشان دادن حرکات زبان برای ایجاد صداهای خاص و تمریناتی برای تقویت عضلات دهان و گلو می‌باشد. بیماران و افرادی که به گفتار درمانی نیاز دارند،
عبارتند از:
- افراد دچار مشکل در خواندن دقیق و روان
- افراد دچار مشکل در کنترل عملکرد عضلات برای حرکت و هماهنگی زبان یا گفتار
- اشخاص دچار عدم توانایی در درک یا بیان که علت این مشکل آسیب مغزی می‌باشد
- افراد دارای مشکل در بلع
- کسانی که در بیان صریح و ایجاد صدا خطا یا مشکل دارند
- افراد دارای اختلال در گفتار، مانند لکنت زبان
- افراد دچار مشکل در تولید ، میزان و کیفیت صدا
- کسانی که در غذا خوردن مشکل دارند
- بیماران مبتلا به پارکینسون
- افراد دچار فلج مغزی
- بیماران دارای شکاف کام
- بیماران سندروم دان
- مبتلایان به سرطان سر، گردن یا گلو
4. توانبخشی شناختی
توانبخشی شناختی (Cognitive rehalibitation) یک اصطلاح گسترده برای توصیف روش های درمانی است که برای درمان مشکلات شناختی ناشی از آسیب مغزی به کار گرفته می‌شود.
با توجه به طیف گسترده‌ای از علائم و شدت مشکلات شناختی در افرادی که دچار آسیب مغزی شده‌اند، توانبخشی شناختی به رویکرد خاصی برای درمان اشاره نمی‌کند.
همچنین می‌توان گفت توانبخشی شناختی یک روش درمانی برای برطرف کردن مشکلات روحی و عاطفی می‌باشد. توانبخش شناختی دارای دو رویکرد اصلی می‌باشد:
- درمان ترمیمی. که هدف آن بهبود سیستم شناختی برای طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها می‌باشد.
- درمان جبرانی. که راه حل‌هایی برای درمان برخی از مشکلات خاص مانند مشکلات حافظه ارائه می‌کند.
به طور کلی می‌توان گفت هدف از توانبخشی شناختی بهبود عملکرد و افزایش استقلال در بیماران دارای آسیب یا سکته مغزی می‌باشد.
منبع: