چگونه مسئولیت پذیری در کودکان را افزایش دهیم؟
۸. کودک خود را تشویق کنید در جبران خسارتی که زده کمک کند
اگر کودک شما کتابی که به امانت گرفته بود یا موبایلش را گم کرد، با توپ شیشه‌ی پنجره را شکست یا اسباب‌بازی دوستش را خراب کرد، بهتر است با پول ماهیانه‌اش این خسارت‌ها را جبران کند. آن‌وقت خیلی بعید خواهد بود که این کارها را تکرار کند.
۹. در نجات دادن کودک خود از یک شرایط سخت، خیلی عجله نکنید
برای حل مشکلات او در دسترس باشید، به او کمک کنید احساسات و ترس‌های خود را بشناسد و مطمئن شوید که از مشکلات فرار نمی‌کند. به او اجازه بدهید خودش با مشکلاتش کنار بیاید، حالا چه عذرخواهی کردن باشد چه جبران کردن خسارتی که ایجاد شده است.
۱۰. با مسئولیت پذیری خود، الگوی کودک‌تان باشید
دلیل کارهایتان را توضیح بدهید:
«خیلی سخته که این آشغالا رو تا ماشین حمل کنیم، ولی هیچ سطل آشغالی این اطراف نیست و ما هیچ‌وقت آشغالا رو روی زمین نمی‌ریزیم.»
«این تابلو یعنی این پارکینگ مختص افراد معلوله، پس نمی‌تونیم اینجا پارک کنیم»
قول‌هایی را که به کودک‌تان می‌دهید عملی کنید. بهانه نیاورید. اگر شما روی حرف‌تان نایستید، چرا او باید مسئولیت پذیر باشد و به قول‌هایی که به شما می‌دهد عمل کند؟
۱۱. هرگز به فرزند خود نگویید «بی‌مسئولیت»
وقتی به فرزندتان چنین برچسبی می‌زنید، او نیز همین باور را در مورد خودش پیدا می‌کند و در نهایت بی‌مسئولیت می‌شود. در عوض به او مهارت‌هایی را یاد بدهید که برای مسئولیت پذیری به آنها نیاز دارد. مثلا اگر همیشه کتاب یا دفترش را در مدرسه جا می‌گذارد، به او بگویید باید حواسش را جمع و همهی وسایلش را چک کند تا چیزی را فراموش نکند.
۱۲. به کودک خود یاد بدهید برنامه‌هایش را بنویسد
نوشتن برنامه‌های روزانه ممکن است بی‌استفاده به نظر برسد، ولی در قرن بیست و یکم همهی بچه‌ها باید تا دبیرستان این مهارت را بیاموزند وگرنه نمی‌توانند به همهی کارهایشان برسند. هرچه زودتر این مهارت را به فرزندتان بیاموزید، بهتر است. کافی است یک تکه کاغذ بردارید، ساعت‌های روز را سمت چپ بنویسید و از فرزند خود بپرسید این آخر هفته باید چه‌کار کند.
مثلا بنویسید مسابقه‌ی فوتبال، تمرین پیانو، جشن تولد و همهی مراحل پروژه‌ی علوم، مثلا خرید مواد لازم، درست کردن کاردستی، نوشتن و چاپ کردن توضیحات آن. کارهای تفریحاتی را هم بنویسید، مثلا بستنی خوردن با پدر، استراحت کردن و موسیقی گوش دادن. این کار به خیلی از بچه‌ها کمک می‌کند استرس خود را کمتر کنند چون از قبل می‌دانند که چه کارهایی را باید انجام بدهند. از همه مهم‌تر اینکه این کار به آنها یاد می‌دهد زمان خود را مدیریت کنند و در مورد مسئولیت‌های خود حساس باشند.
۱۳. همهی کودکان نیاز دارند کار کردن برای پول را تجربه کنند
همهی کودکان نیاز دارند برای به‌دست آوردن پول کار کنند و مسئولیت واقعی در دنیای واقعی را تجربه کنند. در ابتدا به کودک هشت‌ساله‌ی خود پول بدهید تا کارهایی را انجام بدهد که معمولا نمی‌کند (مثلا شستن ماشین یا هرس کردن باغ)، بعد او را تشویق کنید کارهایی را در محله انجام بدهد (مثلا در زمستان برف‌ها را پارو کند)، کم‌کم کارهایی مثل نگه‌داشتن بچه یا کمک کردن به مادر را هم به او واگذار کنید و در نهایت شغل‌های تابستانی برای او پیدا کنید. کار کردن بیرون از خانه برای پول درآوردن، یکی از بهترین روش‌های افزایش مسئولیت پذیری در کودکان است.
۱۴. در خانه کسی را سرزنش نکنید
طبیعی است که وقتی مشکلی پیش می‌آید، همهی ما به دنبال کسی می‌گردیم تا سرزنشش کنیم. انگار که سرزنش کردن دیگران باعث می‌شود این حادثه دیگر اتفاق نیفتد یا مسئولیت ما را کمتر می‌کند. در واقع سرزنش کردن دیگران باعث می‌شود همهی اعضای خانواده رنجیده شوند و به جای جبران کردن اشتباه‌شان، درصدد تلافی باشند. این مسئله یکی از اصلی‌ترین دلایل دروغ‌گویی فرزندان به والدین است. از آن بدتر اینکه وقتی فرزند خود را سرزنش می‌کنیم، او (حتی شده در ذهن خود) به دنبال دلایلی می‌گردد تا ثابت کند تقصیر او نبوده است، بنابراین احتمال اینکه مسئولیت اشتباه خود را به عهده بگیرد کمتر و احتمال تکرار کردن این اشتباه بیشتر است.
سرزنش کردن نقطه مقابلِ عشق بدون شرط است. پس چرا این کار را انجام می‌دهیم؟ چون با این کار احساس قدرت بیشتری می‌کنیم، چون نمی‌توانیم تحمل کنیم که احتمالا تا حدی (هرچند کم) تقصیر خودمان هم بوده است. پس به جای اینکه کسی را سرزنش کنید، تا آنجا که می‌توانید مسئولیت را بپذیرید، ولی هرگز خودخوری نکنید (چون باید الگوی فرزندتان هم باشید)، پس فقط شرایط را قبول کنید. همیشه از روش قبول کردن شرایط به راه‌حل‌های بهتری می‌رسید تا از روش سرزنش کردن.
۱۵. به کودک‌تان یاد بدهید «خودش» باشد
به قول النور روزولت: «هرکس نه تنها حق دارد که منحصر‌به‌فرد باشد، بلکه باید در این راه تلاش هم بکند.» تحقیقات نشان داده‌اند افرادی که در شرایط مختلف مسئولیت پذیر هستند، تمایل دارند که متفاوت باشند و از کسی تقلید نکنند. این دقیقا مدلی است که فرزند شما باید باشد.
مسئولیت‌های متناسب با سن
متناسب با سن یعنی چه؟ این فهرست یک ایده‌ی کلی به شما می‌دهد، ولی واضح است که باید این فهرست را مطابق با فرزند و شرایط خانوادگی خود تغییر بدهید. به یاد داشته باشید که باید کم‌کم میزان آزادی و مسئولیتی را که به کودک خود می‌دهید، افزایش بدهید. تا آنجایی که لازم است به او کمک کنید هر مرحله را به پایان برساند و بالاخره کاملا آن را یاد بگیرد. هر بخش چند سال را دربرمی‌گیرد. پس به کودکانی که در ابتدای هر دوره‌ی سنی هستند، خیلی سخت نگیرید چون آنها تازه می‌خواهند مسئولیت‌های جدید را به عهده بگیرند.
دوباره تکرار می‌کنم، به یاد داشته باشید که این فهرست‌ها روی میزان کنترل کودک شما تمرکز می‌کنند، نه روی کارهایی که آنها باید انجام بدهند.
کودکان نوپا چه مسئولیت‌هایی را می‌توانند به‌عهده بگیرند؟
- مراقبت از خود، با توجه به محدودیت‌های کودک و میزان امنیت او؛
- تمیز کردن خراب‌کاری‌های خود (مثلا وقتی یک لیوان آب روی میز می‌ریزد، بهتر است با کمک یکدیگر میز را تمیز کنید)؛
- انتخاب کند چه لباسی بپوشد (با محدودیت فصلی، مناسب بودن لباس و امنیت)؛
- چقدر غذا بخورد (شما بگویید چه غذایی، کودک تصمیم می‌گیرد چقدر)؛
- خودش غذایش را بخورد (مگر اینکه درخواستِ کمک کند)؛
- خودش بگوید چه کتابی برایش بخوانید؛
- با چه اسباب‌بازی‌هایی بازی کند؛
- چه اسباب‌بازی‌هایی را به دیگران بدهد (قبل از اینکه دوستانش برسند، بقیه‌ی اسباب‌بازی‌ها را بردارید!)؛
- کی به دستشویی برود (از او بپرسید: «قبل از اینکه بریم بیرون میخوای بری دستشویی؟» ولی قبل از آن باید بداند چطور بدن خود را چک کند و نشانه‌ها را بشناسد. مگر اینکه بخواهد تا سال‌های سال شما او را به دستشویی ببرید!).
کودکان پیش‌دبستانی (۳ تا ۵ ساله‌ها) چه مسئولیت‌هایی را می‌توانند به عهده بگیرند؟
همهی مواردی که ذکر شده، به علاوه‌ی:
- لباس‌هایش را مدیریت کند (انتخاب کردن آنها، از بین موارد انتخابی که شما در اختیارش می‌گذارید. نگهداری و مرتب کردن آنها در دسته‌هایی منظم بر اساس نوع)؛
- اتاق خودش را مدیریت کند (مثلا خود بچه تصمیم بگیرد چه چیز را به دیوار بچسباند، البته انتخابش باید منطقی باشد. والدین کمک می‌کنند وسایلش را مرتب کند و به او کمک می‌کنند تا همه جا تمیز شود)؛
- چه بخورد (البته قبل از آن باید دسترسی به غذا‌های ناسالم را محدود کنید)؛
- چه موقع با چه اسباب‌بازی‌هایی بازی کند؛
- تصمیم بگیرد به مهمانی‌هایی که دعوت شده است، برود یا نه (البته به جز مهمانی‌های خانوادگی که اجباری هستند)؛
- تصمیم بگیرد به چه کسی اجازه‌ی وارد شدن به اتاقش را بدهد.
بچه‌های ۶ تا ۹ سال، چه مسئولیت‌هایی را می‌توانند به‌عهده بگیرند؟
همهی موارد بالا به علاوه‌ی:
- مدل‌مویش را انتخاب کند (با توجه به استاندارد‌های معمول مو)؛
- اینکه کجای میز بنشیند؛
- در انجام کارهای ساده‌ی خانه کمک کند؛
- اینکه با پول ماهیانه‌ی خود چه بخرد؛
- تکالیف مدرسهاش را انجام بدهد؛
- از شب قبل کیف مدرسهاش را آماده کند؛
- اینکه چطور وقت خود را بگذراند (بعد از مسئولیت‌های اولیه مثل تکالیف مدرسه)؛
- اینکه یک ساز موسیقی یاد بگیرد یا به یک کلاس برود یا … ؛
- تصمیم بگیرد چه ورزش یا فعالیت بدنی‌ای انجام بدهد (با توجه به تحقیقاتی که در این مورد انجام شده است، فعالیت‌های بدنی حتما باید انجام شوند، ولی بچه می‌تواند خودش نوع ورزش را انتخاب کند)؛
- بتواند یک غذای ساده یا یک میان‌وعده برای خودش درست کند.
نوجوان (۱۰ تا ۱۲ ساله) چه مسئولیت‌هایی را می‌تواند به‌عهده بگیرد؟
همهی موارد بالا به علاوه‌ی:
- نظافت شخصی (گرفتن ناخن‌ها، مرتب کردن مو و غیره) را خودش انجام بدهد؛
- با دوستانش در محله قدم بزند یا بازی کند، به شرط اینکه خیلی از منزل دور نشود؛
- تنها ماندن در خانه را تجربه کند (البته با محدودیت‌هایی که شما برایش تعیین می‌کنید(.
نوجوان (۱۳ تا ۱۵ ساله) چه مسئولیت‌هایی را می‌تواند به‌عهده بگیرد؟
همهی موارد بالا به علاوه‌ی:
- صبح‌ها خودش از خواب بیدار شود (اگر لازم شد شما وارد عمل شوید)؛
- لباس‌هایش را خودش بشوید یا خودش لباس‌های کثیفش را جمع کند و داخل ماشین لباس‌شویی بیندازد؛
- تنهایی سوار اتوبوس یا مترو شود؛
- با دوستانش به سینما برود؛
- با نگهداری از کودکان یا شغل‌های دیگر پول دربیاورد؛
- پول‌‌هایش را مدیریت کند.
هشدار! این مطلب صرفا جنبه آموزشی دارد و برای استفاده از آن لازم است با پزشک یا متخصص مربوطه مشورت کنید. ا
کلمات کلیدی : مسولیت کودکان – فرزند سالم و شاد – مشاوره