آشنایی با پرنده هوبره، یک پرنده بمب افکن جالب!
پرنده هوبره (Bustard) از خانواده میش‌مرغ‌سانان است که زیبا، باشکوه و بیابان‌گرد هست. اما امروزه به دلیل شکار بی‌رویه در حال انقراض است. در این مقاله به بررسی انواع گونه های هوبره، تغذیه، زیستگاه، تولید مثل و موارد دیگر می‌پردازیم.
هوبره (Houbara Bustard) پرنده‌ای از خانواده میش‌مرغ‌سانان Otididae، بسیار زیبا، باشکوه، بیابان‌گرد و خجالتی است که در جزایر قناری، شمال آفریقا و جنوب غربی آسیا زندگی می‌کند. پرنده هوبره به عنوان گونه‌ای جداگانه در آسیا (Chlamydotis undulata) در نظر گرفته می‌شود.
این پرنده از نظر اندازه متوسط تا بسیار بزرگ، دارای پاها و گردن دراز و منقار قوی و کوتاه است.
هوبره زمانی که احساس خطر می‌کند، روی زمین می‌دود و اگر در حین پرواز مورد حمله یک پرنده شکاری قرار گیرد، مدفوع چسبناک خود را مانند بمب به سمت او پرتاب می‌کند. این بمب طبیعی بسیار چسبناک است و بال و پرهای مهاجم را به هم می‌چسباند. به همین سبب به پرنده بمب‌افکن نیز شهرت دارد.
مشخصات ظاهری پرنده هوبره
اندازه و وزن هوبره
این پرنده دارای جثه نسبتاً بزرگی است که اغلب به عنوان سنگین‌ترین پرنده پرواز کننده جهان نامیده می‌شود. طول بدن پرنده هوبره از منقار تا انتهای دم، بین ۶۵ تا۷۵ سانتی‌متر و عرض دو بال آن در حدود ۱۵۰ سانتی‌متر یا ۱.۵ متر است. وزن هوبره در حدود ۳ الی ۲۰ کیلوگرم متغیر خواهد بود که به اندازه یک میش‌مرغ ماده است.
به طور متوسط وزن نرهای بزرگ به بیش از ۲۰ کیلوگرم نیز می‌رسد. اما کوچک‌ترین گونه این پرنده هوبره قهوه‌ای کوچک (Eupodotis humilis) با طول حدود۴۰ سانتی‌متر، در حدود ۶۰۰ گرم وزن دارد. از نظر ترکیب و ظاهر تا حدودی شبیه بوقلمون است.
نرها و ماده‌ها شبیه هم هستند، اما نرها حدود ۱۰ درصد بزرگ‌تر از ماده‌ها هستند.
پر و بال
عموماً پر وبال‌هایی به رنگ قهوه‌ای، زیر اندام سفید مایل به خاکستری با پرهای مشکی و بلند دارند که از دو طرف گردن آویزان می‌شوند و حالت دامن مانندی به آن می‌دهند و علامت و رنگ و شکلی شبیه به پوست پلنگ دارند. همچنین انتهای شاه‌پرهای بال به رنگ سیاه است و دم نسبتاً بلندی دارد. در فصل زمستان سطح پشتی شاه‌پرهای ثانویه به رنگ سفید برمی‌گردد.
هوبره پرنده‌ای دیدنی است که زمان پرواز، پرهایش به رنگ سفید و قهوه‌ای مشاهده می‌شود. به طور کلی رنگ این پرنده از هر نظر شبیه رنگ خاک است.
ویژگی‌های رفتاری پرنده هوبره
این پرنده وقتی احساس خطر می‌کند ترجیح می‌دهد روی زمین راه برود یا بدود و در نهایت با یک پرواز سنگین آنجا را ترک کند. پرنده هوبره روی زمین لانه می‌سازد، اما چون رنگ موادی که با آن لانه می‌سازند و رنگ تخم آنها بسیار شبیه خاک مناطق کویری است، تشخیص لانه آنها کار آسانی نیست.
پرنده ماده سه تا پنج تخم تیره و خالدار را روی زمین می‌گذارد و به تنهایی آنها را جوجه‌کشی می‌کند. آنها دائماً روی پاهای قوی و انگشتان بزرگ خود راه می‌روند و در حین حرکت برای پیدا کردن غذا به زمین نوک می‌زنند.
بسیاری از هوبره‌ها نمایشگرهای جفت‌گیری جالبی مانند باد کردن کیسه‌های گلو یا بالا بردن تاج‌های پرشان دارند. هوبره‌ها در هوای گرم تابستان و ظهر در پناه بوته‌ای به اصطلاح جفت می‌گیرد و کمتر به چشم می‌آید، بنابراین در چنین شرایطی دیدن آن بسیار مشکل است؛ اما وقتی باد کمی می‌وزد هم در صبح و هم‌عصر، برای یافتن طعمه و آب آشامیدنی حرکت می‌کند و در این شرایط از دور قابل مشاهده است.
پرواز این پرنده سنگین و آهسته است و در زمان پرواز ابتدا سریع راه می‌رود و سپس پرواز می‌کند.
دفاع با مدفوع!
رنگ بدن هوبره با رنگ محل زندگی آنها بسیار مطابقت دارد. به همین دلیل می‌تواند به راحتی از دید دشمنان پنهان شود. اگر یک پرنده شکاری در حین پرواز یک هوبره را تعقیب کند، او از روش جالبی برای دفاع از خود استفاده می‌کند. هنگام پرواز، وقتی بالابان (نوعی شاهین) برای شکار آن از پشت نزدیک می‌شود، ناگهان هوبره تغییر ارتفاع می‌دهد و مدفوع چسبناک و خمیر مانندی را از مقعد به سمت بالابان پرتاب می‌کند که باعث می‌شود بال‌های بالابان به هم بچسبد و بلافاصله سقوط کند.
این جدال بین دو پرنده در هوا، منجر به آموزش پرندگان شکاری در کشورهای عربی برای شکار هوبره شده است. در نتیجه تعداد هوبره‌ها در این کشورها به شدت کاهش یافته و متأسفانه موجبات یک تفریح احمقانه شده، به طوری که امروزه نسل پرنده هوبره رو به انقراض است.
محل زندگی و زیستگاه پرنده هوبره
زیستگاه پرنده هوبره بیشتر در مناطق شنی و تپه‌های ماسه‌ای، بیابان‌ها و مناطق کویری و نیمه کویری با بوته‌های پراکنده و دشت‌ها است. هوبره آسیایی نیز در خاور نزدیک، جنوب فلسطین و بیابان‌های سوریه، عراق، جنوب ارمنستان تا مکران و افغانستان، جزایر شرقی، قناری، شمال آفریقا، عربستان، ترکستان روسیه و در شرق تا مغولستان و ایران یافت می‌شوند.
این پرنده در کشور ایران نیز بیشتر در مناطق آزاد و حفاظت شده مرکزی، شمال شرق و جنوب کشور (نای بند، بهرام گور، هرمد، میانکاله، توران و…) با بوته‌های پراکنده یا علف‌های کوتاه و حاشیه گندم‌زارها یافت می‌شود. آنها در فصل‌های پاییز و زمستان به ویژه در اغلب مناطق بیابانی و نیمه بیابانی ایران مشاهده شده‌اند. حتی گزارش شده است که در استان‌های تهران، کرمان، یزد، شیراز، خراسان رضوی و سمنان نیز تخم‌گذاری داشته‌اند. اما امروزه به دلیل مزاحمت‌های انسانی، شکار بی‌رویه و تله گذاری‌های زیاد، جمعیت در مناطق موجود رو به کاهش است و باعث مهاجرت آنها به مناطق دیگر شده است.
طول عمر پرنده هوبره
هوبره بزرگ معمولاً حدود ۱۰ سال عمر می‌کند، اما برخی از آنها تا ۱۵ سال یا بیشتر هم عمر می‌کنند. حداکثر طول عمر شناخته شده برای آنها ۲۸ سال بوده است. به نظر می‌رسد نرهای بالغ نرخ مرگ و میر بالاتری نسبت به ماده‌ها دارند که عمدتاً به دلیل مبارزه شدید با سایر نرها در طول فصل تولید مثل است.
گونه های پرنده هوبره
این پرنده (Otididae) تیره‌ای از راسته میش‌مرغ‌سانان هست که گونه‌های مختلفی دارد و در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1–هوبره‌های بیابان
- هوبره عربی Ardeotis arabs
- هوبره کوری Ardeotis kori, subspecies kori and struthinuclus
- هوبره هندی بزرگ Ardeotis nigriceps
- هوبره استرالیایی Ardeotis australis
2-هوبره‌های اصلی
- هوبره آفریقاییChlamydotis undulata, subspecies undulata و fuertaventurae
- هوبره آسیایی Chlamydotis macqueenii پرنده بومی مناطق کویری ایران
3-هوبره‌های نو
- هوبره لودویگ Neotis ludwigii
- هوبره هوگلین Neotis heuglinii
- هوبره نوبی Neotis nuba
4-هوبره‌های ساوانا
- هوبره آبی‌رنگ Eupodotis caerulescens
- هوبره قهوه‌ای کوچک Eupodotis humilis
- هوبره روپل Eupodotis rueppellii
- هوبره شکم سفید Eupodotis senegalensis
- هوبره کارو Eupodotis vigorsii
- هوبره سیاه جنوبی Eupodotis afra
- هوبره سیاه شمالی Eupodotis afraoides
5-هوبره‌های کاکلی
- هوبره ساویل Lophotis savilei
- هوبره کاکل نخودی Lophotis gindiana
- هوبره کاکل قرمز Lophotis ruficrista
6-هوبره‌های نرم
- هوبره شکم سیاه Lissotis melanogaster
- هوبره هارتلاب Lissotis hartlaubii
تغذیه پرنده هوبره
پرنده هوبره زمان قدم زدن در بیابان، از غلات، جوانه‌ها، دانه‌ها حشرات، کرم‌ها، حلزون‌ها و خزندگان کوچک مانند مارمولک، بزمجه‌های کوچک و انواع حشرات مانند سوسک و… که در بیابان‌ها و مناطق کویری یافت می‌شود، تغذیه می‌کند.
این پرنده به بهترین وجه با زندگی در بیابان سازگار است و از جانوران و گیاهانی که در این مناطق وجود دارد، استفاده می‌کند. همچنین هوبره به خوردن گیاهی به نام “شور” علاقه زیادی دارد که به صورت علفی خودرو وحشی می‌روید. این پرنده به ندرت آب می‌نوشد و بیشتر آب بدنش را از غذایی که می‌خورد تأمین می‌کند.
تولید مثل پرنده هوبره
در فصل جفت‌گیری، پرنده‌های نر روش عجیبی برای جذب ماده‌ها دارند و حرکات چشمگیری در پرها و بدن خود نشان می‌دهند. با گام‌های بلند راه می‌روند و پرهای سیاه گردن و کاکل خود را به هوا بلند می‌کنند و به ماده نشان می‌دهند و شروع به رقصیدن می‌کنند. این رقص به مدت ۱۰ تا ۱۵ ثانیه به شکل نیم دایره با سینه‌ای باد کرده، ادامه می‌یابد. او این حرکات را چندین بار تکرار می‌کنند تا یک جفت پیدا شود.
هوبره‌ها پرندگانی هستند که به زندگی زناشویی وفادارند.
پس از جفت‌گیری، تخم‌گذاری از اواسط اسفند تا اردیبهشت، در زمین با ایجاد شیارهای بسیار کم عمق در خاک آغاز می‌شود. پرنده ماده بین ۲تا ۴ تخم روی زمین می‌گذارد. تخم‌های هوبره به رنگ قهوه‌ای زیتونی با لکه‌های قهوه‌ای تیره است. تخم‌ها تقریباً بیضی شکل هستند و سطح آنها کاملاً صیقلی است.
مراقبت از جوجه‌ها منحصراً توسط ماده‌ها انجام می‌شود. جوجه‌کشی ۲۴ روز طول می‌کشد و در ۳۵ روزگی پرندگان جوان می‌توانند لانه را ترک کنند، اما تا زمانی که قوی شوند در کنار مادر می‌مانند.
دلیل دویدن هوبره به جای پرواز در زمان احساس خطر
پرندگان هوبره یکی از سنگین‌ترین پرندگان در حال پرواز شناخته شده‌اند، به طوری که وزن برخی از گونه‌ها به ۲۰ کیلوگرم می‌رسد. از این رو برای پرواز به تلاش، انرژی و شتاب بیشتری نیاز دارند تا به خوبی بتوانند از دست شکارچی فرار کنند. اما به محض پرواز می‌توانند شتاب بگیرد. در مواجهه با شکارچیان، دویدن برای آنها راحت‌تر از پرواز است.
وضعیت رو به انقراض!
در چند وقت اخیر این پرنده در بیش از ۲۰ کشور دنیا یافت شده است. اما به دلیل شکار بی‌رویه و تخریب زیستگاه او، آنقدر کمیاب شده که در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت IUCN به عنوان گونه در معرض خطر انقراض قرار گرفته است.
از سوی سازمان حفاظت محیط زیست، هوبره به عنوان گونه حفاظت شده در ایران نیز اعلام شده و شکار آن ممنوع است. پرنده هوبره در بین اعراب ساکن کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مشتریان زیادی دارد. با توجه به تهدیدات جدی در زمینه انقراض این پرنده، شکار غیرقانونی هر قطعه از این پرنده در کشور ایران، مبلغی معادل ۲۰ میلیون تومان جریمه نقدی در پی خواهد داشت.
سخن پایانی
پرنده هوبره از خانواده میش‌مرغ‌سانان، زیبا، باشکوه و بیابان‌گرد و متأسفانه رو به انقراض است. این پرنده بیشتر در بیابان‌ها، کویرها، مناطق شنی زندگی می‌کند و از موجودات و گیاهانی که مخصوص این طبیعت است تغذیه می‌کند.
منبع :