خط ثلث
خط ثلث یکی ازانواع خط خوشنویسی است که دارای ساختارى ایستا و موقر است. از این خط بیشتر در تزئین کتاب ها و کتیبه ها استفاده می شده است. انواع گوناگون ثلث تزئینى توسط ابن بواب و یاقوت ابداع شده که براى کتابت قرآن و دیگر کتب مذهبى به کار مى رفته است. ابن بواب به خط ثلث زیبایى و ظرافت بخشید.
خط ثلث در ایران براى نوشتن عنوان سوره هاى قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه ها، و بخصوص در کتیبه ها و کاشى کارى ها بکار رفته است و استفاده از آن هنوز نیز رایج مى باشد.
بعد از رواج خط محقق و ریحان بین مردم ، خط ثلث ریحانی از خط ریحان استخراج شد و برای آن نیز قواعدی قرار داده شد.
خط نسخ
خط نسخ برای اولین بار در اواخر قرن دوم هجری رایج شد ولی تا اواخر قرن سوم هجری چندان متداول نبود. به طور کلی، ابداع این خط را به ابن مقله شیرازی در اوایل قرن سوم هجری نسبت داده اند. سابقه این خط به خط کوفی و به صدر اسلام بر می گردد. در واقع، ابن مقله خط کوفی را تکمیل کرده و قانونمند ساخت و برای تکمیل کردن نواقص و اشکالات خط کوفی و اضافه کردن اعراب و حرکات و آواها نسخ را ابداع کرد.
خط نسخ انواع بسیار گوناگونی دارد و از چمله آن ها می توان از نسخ قدیم ( نسخ حجازی)، نسخ الفضاح ،نسخ عثمانی ،نسخ ایرانی( نسخ نیریزی) ،نسخ بغدادی (جدید)، نسخ الحدیث و نسخ چاپی نام برد.
یکی از برترین چهره ها در زمینه نسخ نویسی میرزا احمد نیریزی در دوره صفویه است که او را هم پایه میر عماد در خط نستعلیق می دانند. علاوه بر این، شیوه نسخ او را نسخ فارسی یا نسخ نیریزی می نامند.
خط محقق
محقق نخستین خطی است که در آغاز خلافت عباسیان از خط کوفى استخراج شد و جزو نزدیکترین خطوط به آن است. خط محقق خطى است که ابن مقلد تهذیب و هندسى کرده است ولی ابن بواب تکامل نهایى را به آن بخشید. خط محقق چهار قرن محبو ب ترین خط میان خوشنویسان جهت کتابت قرآن در تمام سرزمین هاى اسلام در شرق بوده است. تاثر هنر و ذوق ایرانى در این خط کملا مشهود است. در این خط اشکال حروف یکدست، یکنواخت و درشت اندام است که با فواصل منظم و بدون تداخل حروف می باشد.
اصول و قواعد خوش نویسی اسلامی
خوش نویسی برپایه اصول دوازده گانه ای می باشد که ابن مقله آنها را به شرح زیر نام گذاری کرد این قواعد را حسن تشکیل و حسن وضع می نامند.
نام های عربی این اصل های دوازده گانه عبارتند از: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازی، نزول مجازی، اصول، صفا و شأن می باشند.
- قاعدهٔ اصول (استواری) از قواعد خوش نویسی: به معنی حسن نگارش حروف و استحکام آنها از جهات: قوت، ضعف، سطح، دور، صعود، نزول، سواد، بیاض و ارسال است. که با توجه به نقطه مشخص می شوند مانند الف که سه نقطه می باشد.
- قاعدهٔ نسبت یا تناسب (هم اندازگی) از اصول وقواعد خوش نویسی: استفاده از یک سوم یک دوم دو سوم و سه سوم قلم و همچنین بدین معنی که حروف و شکل های مشابه هم، در همهٔ موارد به یک اندازه باید باشند.
- قاعدهٔ ترکیب (هماهنگی): یعنی آمیزش و درکنارهم قرار گرفتن هماهنگ و دلپذیر حروف، کلمات، جمله ها و سطرها با یکدیگر. به گونه ای که از حسن ترکیب برخوردار باید باشند.که از قاعدهٔ اصول و نسبت از آن پدید می آید
- قاعدهٔ کرسی (قالب پذیری): یعنی نوشتن با توجه به خط کرسی انجام شود. یا همان خط زمینه
- صفا (شادابی): حالتی است که طبع را شاد و چشم را روشن سازد.
- شأن (دل نشینی): کیفیتی است از خط که چون پدید آید خطاط به نگریستن در خط مجذوب شود و احساس خستگی نخواهد کرد.
دو اصطلاح صفا و شأن صفت خطی است که به مرحلهٔ کمال رسیده باشد و پس از سال ها تمرین و کارآزمودگی در خوشنویسی پدید می آید.
- ضعف: از قواعد خوش نویسی رعایت نازکی در حروف می باشد.
- قوت: رعایت ضخامت در حروف میباشد وکمال آن در آخر کشیدهها دیده می شود.
- سطح: از قواعد خوش نویسی حالت خشکی است که بچشم ناظر میاید و فقط دراوایل کشیده ها است. مثلا در خط بنایی 99 درصد از سطح استفاده می شود و یا در خط کوفی دور: حالت نرمی و دایره وار بودن حروف است که نهایت آن درآخر کشیده هاست واعتدال سطح ودور را باید در خط استادان یافت. مثلا درخط دیوانی بیشتر دور می باشد.
- صعود مجازی: از قواعد خوش نویسی حرکت قلم از پایین به بالارا میگویند بشرطی که مستقیم نباشد.مانند آخر مدات(کشیده ها)
- نزول مجازی: حرکت قلم ازبالابه پایین است وحالت مستقیم نداردچون اوایل کشیده ها.
انواع نزول وصعود :
- حقیقی : مانند الف با که صعود حقیقی است و یا حرف میم به تنهایی که نزول حقیقی می باشد.
- مجازی : مانند نون ( ن) یا حرف مر که نزول مجازی می باشد.
آموزش قواعد خوش نویسی به زبان ساده:
نکته اول این است که حروف مفرد را به گونه ای ترکیب کنیم که به معتدل ترین حالت در چهارچوب اصول شکل خودرا پیدا کند.
دومین نکته این است که خط باید به گونه ای نوشته شود که ته حروف و کلمات در یک خط مستقیم قرار بگیرند که آن را کرسی نام گذاری کرده اند.
حروفی را که به یک دیگر شبیه هستند را برابر با هم مینویسند مانند دوایر ش و ی و ن به نوشته های زیر دقت کنید:
خوش در ش
دوستار در د و ر
موی در م
روی در ر و و
دقت داشته باشید که در صعود و نزول حقیقی نیز باید این موارد رعایت شوند.
سومین نکته این می باشد که در خوشنویسی با هر قلمی که مینویسید (درشت و یا ریز) حروف و کلمات باید متناسب همان قلم باشند و نسبت به همان قلم کوچک و یا بزرگ نشوند.
به عنوان مثال حروف و کلمات باید به یک اندازه و متناسب با یک دیگر تحریر شوند. از هر دو کلمه ای که آناتومی یک سانی دارند باید دقیقا شبیه به هم در سطر تحریر شوند در غیر این صورت جملات زیبایی خود را از دست می دهند.
چهارمین مورد که در انتها و ابتدای دوایر به کار می رود ضعف است در تحریر بسیاری از حروف ضعف که همان تیزی و تندی باشد به حروف و کلمات زیبایی خاصی می بخشد . دقت داشته باشید تیزی کلمات به نیش قلم بستگی خواهد داشت.
پنجمین مورد که در خوشنویسی و خط می توان نام برد قوت م یباشد. قوت در بهترین حالت این است که در تحریر انتهای مدات و وسط دایره های با تمام قلم نوشته شود.
ششمین مورد سطح است، سطح به خشکی حالت کلمات می گویند. که در اولین نگاه ببینده به چشم می آید و متوجه آن می شود.البته در خوشنویسی سطحی مشاهده نمی شود و در تمام حروف مسطح دور کمی دیده خواهد شد.
دور هفتمین گزینه ای می باشد که باید به آن دقت نمایید. می توان گفت مشکل بودن خط نستعلیق به واسطه همین دوایر است و شما می توانید حد اعتدال دوایر را از استاد خوشنویسی بپرسید.
هشت صعود مجازی است گاهی قلم از پایین به بالا حرکت می کند ولی حرکت آن مستقیم نیست مانند آخر دوایر حروف در این دوایر نیز باید دقت زیادی کرد.
گاهی قلم از بالا به پایین حرکت میکند که به آن نزول مجازی می گویند و در حروفی مانند ل ا م ک دیده می شوند این حرکت نباید دقیقا به صورت مستقیم کشیده شود.
دهمین نکته رعایت اجزا نه گانه ای است که در اول متن برای شما شرح دادیم که آن را اصول می نامند. شما هر چقدر بیشتر این اصول را در خط خود رعایت نمایید خط شما نفیس تر و ارزشمند تر خواهد شد.
یازدهیمن نکته را بابا شاه اصفهانی، صفا نام گذاری می کند و در شرح آن اینگونه می نویسد: صفا حالتی است در خط که طبع را مسرور و مروح می سازد و چشم را نورانی می نماید. صفابی تصفیه قلب تحصیل آن نتوان کردشان به حالتی می گوند که کاتب بیننده را به وجد می آورد و او را مجذوب نوشته می سازد. می توان گفت خوشنویس هنگامی که به شان دست یابد به سرانجام خوشنویسی و به مرحله استادی میرسد.
خط خوب چه خطی میباشد؟
خط خوب فقط به معنای زیبایی در خط نمی باشد بلکه دردرجه اول برای درست نوشتن و رعایت اصول کلی خط بر روی تک تک واژگان می باشد.
این واژگان باید روی کاغذ به تحریر در بیاد که در این صورت باید با کاملترین قواعد خوش نویسی از پایه آشنا شویم. یک دسته خط خوب و زیبا می تواند نشان دهنده شخصیت افراد باشد و دقیقا برعکس این موضوع نیز ممکن است پیش بیاید.
منبع :