سنگ صفرا (Gallstones) به ذرات جامدی گفته می‌شود که از کلسترول صفرا و بیلی‌روبین موجود در کیسه صفرا تشکیل می‌شود. کیسه صفرا اندام کیسه مانند گلابی شکل کوچکی است که در سمت راست بالای شکم قرار دارد. کیسه صفرا زیر کبد، دقیقاً پایین قفسه سینه در جلوی بدن و سمت راست قرار دارد. کیسه صفرا بخشی از سیستم صفراوی است که شامل کبد و پانکراس می‌شود. انتقال صفرا و آنزیم‌های گوارشی یکی از عملکردهای سیستم صفراوی است. صفرا مایعی است که کبد آن را برای کمک به هضم چربی‌ها تولید می‌کند. صفرا حاوی مواد مختلفی، از قبیل کلسترول و بیلی‌روبین است ـ بیلی‌روبین پسماندی است که از تجزیه شدن عادی سلول‌های خونی در کبد تولید می‌شود. صفرا تا زمانی که بدن به آن نیاز پیدا کند، در کیسه صفرا ذخیره می‌شود. وقتی غذای پرچرب و با کلسترول بالا می‌خوریم، کیسه صفرا منقبض می‌شود و صفرا را از طریق لوله کوچکی به نام مجرای صفراوی مشترک در روده کوچک آزاد می‌کند تا صفرا به فرآیند گوارش کمک کند.
اگر از دل درد همراه با تب، تعریق، لرز، زردی یا استفراغ رنج می‌برید و دردتان با مصرف مسکن هم آرام نمی‌شود، حتماً به پزشک مراجعه کنید. برای درمان سنگ کیسه صفرا ممکن است داروهایی برای متلاشی کردن یا حل کردن سنگ صفرا تجویز شود یا عمل جراحی برای خارج کردن سنگ از کیسه صفرا انجام شود.
انواع سنگ صفرا
سنگ کیسه صفرا دو نوع دارد:
- سنگ کلسترولی: سنگ صفرای کلسترولی نوع شایع‌تر سنگ صفرا است و زمانی تشکیل می‌شود که کلسترول بالایی در صفرا وجود داشته باشد.
- سنگ رنگدانه‌ای: سنگ رنگدانه‌ای زمانی تشکیل می‌شود که بیلی‌روبین اضافی در صفرا جمع شود.
اندازه سنگ کیسه صفرا از ذرات بسیار ریز در حد دانه‌های شن تا قطعات بزرگی به اندازه توپ گلف متغیر است.
- هرچند وجود تعداد زیادی سنگ کوچک شایع‌تر است، اما احتمال تشکیل شدن یک سنگ بزرگتر یا سنگ‌هایی در اندازه‌های متفاوت نیز وجود دارد.
- اگر سنگ‌ها بسیار کوچک باشد، ممکن است حالتی گل و لای مانند ایجاد شود.
- این که آیا سنگ صفرا باعث بروز علائم می‌شود یا خیر، به اندازه و تعداد سنگ‌ها بستگی دارد. هرچند براساس ترکیب تعداد و اندازه سنگ‌ها نمی‌توان احتمال بروز علائم یا شدت آنها را پیش‌بینی کرد.
سنگ صفرایی که داخل کیسه صفرا قرار دارد، غالباً مشکلی را به وجود نمی‌آورد. اگر تعداد سنگ‌ها زیاد باشد یا سنگ‌ها بزرگ باشند، بیمار در اثر واکنش نشان دادن کیسه صفرا به غذاهای چرب دچار درد می‌شود. همچنین اگر سنگ‌ها مسیر خروج صفرا را از کیسه صفرا مسدود کنند یا از کیسه صفرا خارج شوند و مجرای صفراوی را مسدود کنند، ممکن است مشکلات متعدد ایجاد شود.
- اگر حرکت سنگ‌ها منجر به انسداد هر یک از مجاری متصل کننده کیسه صفرا، کبد یا پانکراس به روده شود، عوارض جدی بروز می‌یابد.
- انسداد مجرای صفراوی موجب گیر افتادن صفرا یا آنزیم‌های گوارشی در مجرای صفراوی می‌شود.
- انسداد تولید التهاب می‌کند و در نهایت به درد شدید، عفونت و آسیب اندام‌ها دامن می‌زند.
- اگر این عارضه‌ها درمان نشود، زندگی بیمار به خطر می‌افتد.
علل ایجاد سنگ صفرا
در این بخش علل تشکیل شدن سنگ صفرا را بررسی می‌کنیم.
سنگ صفرا زمانی ایجاد می‌شود که صفرا ذرات جامد (سنگ) را در کیسه صفرا به وجود بیاورد
- سنگ صفرا زمانی تشکیل می‌شود که میزان کلسترول یا بیلی‌روبین در صفرا بالا باشد.
- وجود مواد دیگر در صفرا نیز می‌تواند باعث تشکیل سنگ شود.
- سنگ‌های رنگدانه‌ای عموماً در بیماران مبتلا به بیماری کبدی یا بیماری خونی با بیلی‌روبین بالا تشکیل می‌شوند.
- چنانچه عضله ضعیف باشد، کیسه صفرا به طور کامل تخلیه نمی‌شود. باقی ماندن صفرا در کیسه صفرا موجب تشکیل سنگ صفرا می‌شود.
عامل‌های خطر تشکیل شدن سنگ صفرای کلسترولی به شرح زیر است:
- زن بودن
- اضافه وزن داشتن
- کاهش وزن سریع یا رژیم گرسنگی
- مصرف بعضی داروها مانند قرص ضدبارداری یا داروهای پایین آورنده کلسترول
سنگ صفرا شایع‌ترین علت ابتلا به بیماری کیسه صفرا
- وقتی سنگ با مایع صفراوی مخلوط می‌شود، مسیر جریان خروج مایع صفراوی از کیسه صفرا را مسدود می‌کند. همچنین ممکن است سنگ صفرا جریان آنزیم‌های گوارشی پانکراس را نیز مسدود کند.
- چنانچه انسداد ادامه داشته باشد، این اندام‌ها ملتهب می‌شود. التهاب کیسه صفرا کولسیستیت و التهاب پانکراس پانکراتیت گفته می‌شود.
- انقباض کیسه صفرای مسدود شده باعث بالا رفتن فشار، ورم کردن و گاهی اوقات عفونت کیسه صفرا می‌شود.
وقتی کیسه صفرا یا مجاری صفراوی در اثر ایجاد سنگ ملتهب یا عفونی شود، پانکراس نیز ملتهب می‌شود
- این التهاب باعث تخریب پانکراس می‌شود و به پانکراتیت و دل درد شدید دامن می‌زند.
- اگر سنگ صفرا درمان نشود، زندگی بیمار به خطر می‌افتد، به خصوص اگر کیسه صفرا عفونی شده یا پانکراس به شدت ملتهب شده باشد.
نشانه‌ها و علائم سنگ کیسه صفرا
اکثر بیماران دارای سنگ کیسه صفرا با هیچ گونه علائمی مواجه نمی‌شوند. در واقع بسیاری از بیماران حتی نمی‌دانند که سنگ صفرا دارند تا این که دچار علائم می‌شوند. این “سنگ‌های خاموش” معمولاً به درمان نیاز ندارند. علائم معمولاً در پی بروز عوارض شروع می‌شود. احساس درد در سمت راست بالای شکم شایع‌ترین علامت سنگ صفرا است. چون درد هر از گاه شعله‌ور می‌شود، غالباً اصطلاح حمله درد به کار برده می‌شود.
- حمله درد ممکن است هر چند روز، چند هفته یا چند ماه یک بار شروع شود؛ حتی ممکن است فاصله بین دو حمله درد چند سال شود.
- درد معمولاً سی دقیقه پس از خوردن غذاهای چرب یا روغنی شروع می‌شود.
- درد معمولاً شدید، سنگین و مداوم است و می‌تواند یک تا پنج ساعت طول بکشد.
- ممکن است درد در شانه راست یا پشت بدن منتشر شود.
- بیماران معمولاً شب‌ها دچار درد می‌شوند و درد آنقدر شدید است که بیمار را از خواب بیدار می‌کند.
- درد گاهی بیمار را وادار می‌کند که با بی‌تابی راه برود تا شاید دردش قدری آرام شود، اما بسیاری از بیماران ترجیح می‌دهند تا آرام و بی‌حرکت دراز بکشند تا حمله درد تمام شود.
دیگر علائم شایع سنگ صفرا عبارت است از:
- حالت تهوع و استفراغ
- تب
- سوءهاضمه، نفخ و آروغ
- عدم تحمل غذاهای چرب یا روغنی
- یرقان: زرد شدن پوست یا سفیدی چشم‌ها
آزمایش‌ها و عمل‌های تشخیصی سنگ صفرا
پزشک بعد از شنیدن علائم بیمار احتمالاً به وجود سنگ صفرا مشکوک می‌شود. چون علائم سنگ صفرا شبیه به علائم عارضه‌های جدی دیگر است، پزشک سوالاتی را از بیمار می‌پرسد و بیمار را معاینه می‌کند تا تشخیص سنگ صفرا را تایید کند و احتمال ابتلا به عارضه‌های دیگر را رد کند. هیچ آزمایش خونی نمی‌تواند وجود سنگ صفرا را تایید کند.
- آزمایش خون جهت بررسی انسداد ناشی از سنگ صفرا، التهاب کبد یا پانکراس، اختلال در عملکرد یا تشخیص عفونت انجام می‌شود.
- همچنین اگر بیمار خانم باشد، آزمایش خون جهت تشخیص بارداری انجام می‌شود.
- آزمایش ادرار جهت تشخیص افتراقی عفونت کلیه انجام می‌شود. عفونت کلیه نیز مانند سنگ کیسه صفرا باعث دل درد می‌شود.
- سونوگرافی: سونوگرافی بهترین آزمایش برای تشخیص سنگ کیسه صفرا است.
- به جای سونوگرافی می‌توان کوله سیستوگرافی خوراکی (OCG) انجام داد.
- ابتدا مایع حاجب موقتی و بدون خطری به بیمار داده می‌شود، سپس عکس رادیوگرافی از کیسه صفرا گرفته می‌شود.
- هم سونوگرافی و هم OCG می‌توانند سنگ صفرا را در 95 درصد موارد نشان بدهند.
آزمایش‌های زیر را می‌توان جایگزین سونوگرافی و OCG کرد. اگر سنگ صفرا کیسه صفرا را ترک کرده باشد و وارد مجاری شده باشد، آزمایش‌های زیر انتخاب بهتری خواهد بود:
- کوله سینتی‌گرافی (اسکن HIDA): سرم به بیمار وصل می‌شود و محلول خاصی در سرم تزریق می‌شود. کبد این مایع را جذب می‌کند و سپس آن را دفع می‌کند تا تقریباً مانند صفرا در کیسه صفرا ذخیره شود. این محلول حاوی نشانگر رادیواکتیو بدون ضرری است که نوعی دوربین خاص آن را نشان می‌دهد. اگر کیسه صفرا ملتهب باشد، هیچ نشانگری در کیسه صفرا دیده نمی‌شود و اگر سنگ صفرا کیسه صفرا را مسدود کرده باشد، هیچ نشانگری بیرون از کیسه صفرا دیده نمی‌شود.
- سی تی اسکن: سی تی اسکن مانند رادیوگرافی است، اما جزئیات بیشتری را نشان می‌دهد. کیسه صفرا و مجاری صفراوی در سی تی اسکن دیده می‌شود و سی تی اسکن سنگ صفرا، انسداد و عوارض دیگر را نشان می‌دهد.
- کلانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد اندوسکوپی (ERCP): اندوسکوپ باریک و منعطف برای دیدن بخش‌هایی از سیستم صفراوی به کار برده می‌شود. آرامبخش به بیمار داده می‌شود و لوله از دهان بیمار وارد معده و سپس روده کوچک می‌شود. سپس ماده حاجب در مجاری صفراوی تزریق می‌شود تا وقتی عکس رادیوگرافی گرفته می‌شود، سنگ‌های موجود در مجاری بهتر دیده شود. گاهی اوقات می‌توان سنگ را حین این عمل خارج کرد.
- رادیوگرافی قفسه سینه: عکس از قفسه سینه گرفته می‌شود تا اطمینان حاصل شود که دل درد علت دیگری ندارد.
روش‌های درمان سنگ صفرا
سنگ صفرا روش درمانی قطعی و دائمی ندارد. بااین حال روش‌های مختلفی برای خارج کردن سنگ یا تسکین علائم وجود دارد، البته اثر این درمان‌ها موقتی است. اگر بیمار به دلیل وجود سنگ صفرا دچار علائم آزاردهنده شده باشد، جراحی بهترین روش برای خارج کردن سنگ صفرا خواهد بود. اگر سنگ صفرا علائمی تولید نکرده باشد، درمان ضرورتی ندارد.
سنگ‌شکنی برون‌اندامی با شاک ویو (ESWL )
دستگاهی که امواج شوکی تولید می‌کند برای خرد کردن سنگ صفرا به کار برده می‌شود.
- ذرات سنگ خرد شده بدون ایجاد انسداد از سیستم صفراوی خارج می‌شود.
- سنگ‌شکنی معمولاً در کنار ERCP انجام می‌شود تا متخصص بتواند بعضی سنگ‌ها را خارج کند.
- بسیاری از بیمارانی که تحت این درمان قرار می‌گیرند، بعد از درمان دچار درد شدید در سمت راست بالای شکم می‌شوند.
- موفقیت سنگ‌شکنی برون‌اندامی در درمان سنگ صفرا کاملاً اثبات نشده است.
حل کردن سنگ
داروهای تهیه شده از اسیدهای صفرا برای حل کردن سنگ صفرا به کار برده می‌شود.
- ممکن است چند ماه یا حتی چند سال طول بکشد تا سنگ صفرا کاملاً حل شود.
- سنگ‌ها غالباً بعد از درمان دوباره ایجاد می‌شوند.
- این داروها بهترین نتیجه را برای سنگ‌های کلسترولی به دست می‌دهند.
- مصرف این داروها باعث اسهال خفیف بسیاری از بیماران می‌شود.
- این درمان دارویی فقط به بیمارانی توصیه می‌شود که نمی‌توانند جراحی انجام بدهند.
چنانچه بیمار با درد شدید به اورژانس مراجعه کند، سرم به او متصل می‌شود و مسکن و آنتی بیوتیک داخل سرم تزریق می‌شود.
جراحی
چنانچه شرایط بیمار اجازه بدهد، پزشک توصیه می‌کند که جراحی برای خارج کردن کیسه صفرا و سنگ‌ها انجام شود. جراحی از عود دل درد و بروز عوارض خطرناک‌تری مانند التهاب پانکراس و عفونت کبد و کیسه صفرا جلوگیری می‌کند.
- چنانچه پانکراس ملتهب یا عفونی باشد، جراحی بلافاصله یا پس از چند روز برای خارج کردن کیسه صفرا انجام می‌شود.
- چنانچه پانکراس ملتهب باشد یا کیسه صفرا عفونت کرده باشد، بیمار برای دریافت مایعات و احتمالاً آنتی بیوتیک از طریق سرم چند روز در بیمارستان بستری می‌شود و سپس جراحی انجام می‌شود. البته اگر بتوان علائم را با داروهای خوراکی کنترل کرد، بیمار به خانه برمی‌گردد و زمان جراحی تعیین می‌شود.
جراحی سنگ صفرا (کوله سیستکتومی)
جراحی درمان معمول سنگ صفرایی است که بیمار را دچار علائم و عوارض کرده باشد، این جراحی اصطلاحاً کوله‌سیستکتومی گفته می‌شود. بسیاری از افراد مبتلا به بیماری کیسه صفرا نگران عوارض بعد از جراحی درآوردن کیسه صفرا هستند، باید به این بیماران بگوییم که:
- خوشبختانه بدون کیسه صفرا می‌توانید به راحتی زندگی کنید.
- زندگی کردن بدون کیسه صفرا مستلزم تغییر دادن رژیم غذایی نیست.
- وقتی کیسه صفرا برداشته شود، صفرا مستقیماً از کبد به روده کوچک می‌رود.
- چون محلی برای ذخیره صفرا وجود ندارد، صفرا گاهی اوقات بدون آن که نیازی به آن باشد، وارد روده کوچک می‌شود. این اتفاق مشکلی را برای اکثر بیماران ایجاد نمی‌کند، اما تقریباً یک درصد بیماران را دچار اسهال خفیف می‌کند.
جراحی لاپاراسکوپی
برای خارج کردن کیسه صفرا عموماً عمل بسته کوله سیستکتومی لاپاراسکوپی انجام می‌شود. جراح برش کوچکی را روی شکم ایجاد می‌کند و کیسه صفرا را با استفاده از وسیله لوله مانند ظریفی خارج می‌کند.
- وسیله لوله مانند مجهز به دوربین است و ابزار جراحی برای خارج کردن کیسه صفرا و سنگ‌های داخلش به آن متصل می‌شود.
- درد جراحی بسته کمتر از جراحی باز است.
- احتمال بروز عوارض بعد از جراحی لاپاراسکوپی کمتر است و دوران بهبود این عمل نیز کوتاه‌تر است.
- چنانچه شرایط بیمار مناسب باشد، عمل بسته به عمل باز ترجیح داده می‌شود.
- عمل لاپاراسکوپی در اتاق عمل و تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود.
- این عمل 20 دقیقه تا یک ساعت طول می‌کشد.
- جراح عمومی می‌تواند عمل لاپاراسکوپی را انجام دهد.
- گاهی اوقات عمل به روش لاپاراسکوپی شروع می‌شود، سپس جراح تصمیم می‌گیرد که روش عمل را به عمل باز تغییر بدهد.
جراحی باز
گاهی اوقات جراح لازم می‌بیند که برشی 3 تا 6 اینچی (7 تا 15 سانتیمتری) را در سمت راست بالای شکم ایجاد کند و کیسه صفرا را بیرون بیاورد.
- عمل باز معمولاً زمانی انجام می‌شود که جراحی لاپاراسکوپی برای بیمار مناسب نباشد.
- عفونت مجرای صفراوی و اسکارهای جراحی‌های قبلی از جمله دلایل شایعی هستند که جراحی باز را ضروری می‌سازند.
- جراحی باز در اتاق عمل و تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود.
- عمل باز شکم 45 ـ 90 دقیقه طول می‌کشد.
- جراح عمومی می‌تواند این عمل را انجام بدهد.
ERCP گاهی اوقات دقیقاً قبل از جراحی به منظور تعیین محل سنگ صفرایی که از کیسه صفرا خارج شده است و جای دیگری در سیستم صفراوی قرار دارد، انجام می‌شود. این سنگ‌ها را می‌توان در زمان جراحی خارج کرد تا خطر بروز عوارض در آینده از بین برود. همچنین اگر سنگ صفرا در مجرای صفراوی پیدا شود، ERCP بعد از جراحی انجام می‌شود. ERCP گاهی بدون جراحی انجام می‌شود، برای مثال چنانچه بیمار آنقدر ضعیف باشد که نتوان جراحی انجام داد، به ERCP اکتفا می‌شود.
منبع: