کیسه تنان چه جانورانی هستند؟ شاید همه شما اسم موجوداتی مانند عروس دریایی و شقایق دریایی را شنیده باشید یا حتی آن‌ها را در آکواریوم‌های بزرگ و دریاها دیده باشید. این جانوران جزو دسته‌ای به نام کیسه تنان هستند. آن‌ها را می‌توان ساده‌ترین گروه جانوری نامید که دارای بافت‌های واقعی و حفره گوارشی هستند. در این مقاله به بررسی کیسه تنان، انواع آن‌ها، ویژگی‌های آناتومیکی و بدنی آن‌ها و نقش آن‌ها در محیط زیست و زندگی انسان می‌پردازیم.
کیسه تنان چه جانورانی هستند؟
جانوران گروه کیسه تنان همگی از بی‌مهرگان و عمدتاً گونه‌های آب‌زی آب شور هستند. شناخته شده‌ترین گونه‌های آن‌ها چتر دریایی، شقایق‌های دریایی و مرجان‌ها هستند. بدن آن‌ها حاوی سلول‌های گزنده به نام نماتوسیست است. گاهی اوقات از این سلول‌های گزنده برای محافظت و گاهی برای کمک به گرفتن غذا استفاده می‌شود. این جانوران که در تمام محیط‌های دریایی و برخی از آب‌های شیرین زندگی می‌کنند، بیشترین فراوانی و تنوع را در آب‌های گرمسیری دارند.
کیسه تنان که به انگلیسی «Cnidaria» خوانده می‌شوند، بیشتر در محیط‌های دریایی و چسبیده به صخره‌های کف اقیانوس یافت می‌شوند. چتر دریایی را می‌توان در نزدیکی اقیانوس‌های باز و در برخی دریاچه‌های آب شیرین گرمسیری یافت. به غیر از چتر دریایی، برخی دیگر از حیوانات متعلق به این شاخه عبارتند از مرجان‌ها، هیدرها، شقایق‌های دریایی، شلاق‌های دریایی و غیره. اسکلت‌های آهکی آن‌ها چارچوب صخره‌ها و جزایر مرجانی را در بیشتر دریاهای گرمسیری، از جمله دیواره مرجانی بزرگ که بیش از ۲۰۰۰ کیلومتر در امتداد ساحل شمال شرقی استرالیا امتداد دارد، تشکیل می‌دهند.
دو فرم بدن کیسه تنان
دو طرح بدنی اساسی در کیسه تنان وجود دارد. آن‌ها پولیپ و مدوز (جمع آن: مدوزا) نامیده می‌شوند. هر دو در شکل زیر نشان داده شده است. مدوز بدنی زنگوله‌ای دارد و معمولاً متحرک است. برخی از گونه‌های کیسه‌تنان به طور متناوب بین اشکال پولیپ و مدوز تغییر می‌کنند. گونه‌های دیگر فقط به یک شکل مدوز یا پولیپ وجود دارند.
همه کیسه تنان یک چیز مشترک دارند و آن داشتن نماتوسیست بوده که یک نیش بلند، نازک و پیچ خورده است. این بخش خارهایی دارد که ممکن است سم تزریق کند. این «دارت‌های» کوچک سمی از سلول‌های ویژه بیرون رانده می‌شوند. آن‌ها برای حمله به طعمه یا دفاع در برابر شکارچیان استفاده می‌شوند.
آیا کیسه تنان می‌توانند خود را بازسازی کنند؟
همه کیسه تنان می‌توانند بازسازی شوند و این توانایی به آن‌ها اجازه می‌دهد از آسیب بهبود یابند و به صورت غیرجنسی تولیدمثل کنند. مدوزها توانایی محدودی برای بازسازی دارند، اما پولیپ‌ها می‌توانند این کار را از قطعات کوچک یا حتی مجموعه‌ای از سلول‌های جداشده انجام دهند. این امر مرجان‌ها را قادر می‌سازد حتی پس از نابودی ظاهراً توسط شکارچیان بهبود یابند.
فرم بدن کیسه‌تنان نشان داده شده است. سمت راست مدوز و سمت چپ پولیپ را نمایش می‌دهد. هر دو شکل پولیپ و مدوز از یک کیسه گوارشی به نام کولنترون تشکیل شده است که توسط دو لایه بافت، آندودرم و اکتودرم احاطه شده است. ماتریکس ژلاتینی به نام مزوگلیا بین دو لایه قرار دارد و ممکن است حاوی تجمعات شلی از سلول‌ها باشد.
کیسه تنان چگونه غذا می خورند؟
جانورانی مانند چتر دریایی دهان واضحی (یا مقعد) ندارند و تصور اینکه یک سیستم گوارشی ممکن است در بدن کوچک و شفاف آن‌ها کجا باشد دشوار است. فقدان وسیله‌ای آشکار برای خوردن و هضم غذا در مورد اکثر انواع کیسه تنان صدق می‌کند. اما آن‌ها حیوان هستند و نه گیاه، بنابراین نمی‌توانند غذای خود را از طریق فتوسنتز بسازند. بنابراین باید راهی برای خوردن غذا در آن‌ها وجود داشته باشد. اکثر کیسه تنان، به ویژه شقایق‌ها و چتر دریایی، از نماتوسیست‌های خود برای نیش زدن و گرفتن غذا استفاده می‌کنند.
نماتوسیست‌های بدن حیوان با غذای احتمالی تماس پیدا می‌کنند و خارهای گزنده را در طعمه رها می‌کنند و طعمه را موقتاً بیهوش کرده یا می‌کشد. شدت نیش نماتوسیست به گونه آن بستگی دارد، اما چتر دریایی خاصی می‌تواند کشنده باشد. هنگامی که غذای آن‌ها در شاخک‌ها یا پولیپ‌هایشان حبس شد، می‌توان آن را به سمت ناحیه دهانشان حرکت دهند. دهان کیسه تنان شبیه دهان انسان نیست و دندان یا لبی وجود ندارد، اما به همان شیوه و به عنوان نقطه ورودی برای دستگاه گوارش عمل می‌کند. اندازه دهان بسته به گونه متفاوت است، اما حتی کوچک‌ترین پولیپ های مرجانی نیز دارای ناحیه دهان هستند.
کیسه تنان چه می خورند؟
کیسه تنان باید کمی سخت‌تر از بسیاری از حیوانات کار کنند زیرا آن‌ها گونه‌های خیلی درنده‌ای نیستند که بتوانند به راحتی طعمه را شکار کنند. این موجودات باید به غذای خود تکیه کنند تا از طریق شناور شدن در ستون آب یا از طریق تماس ناخواسته به آن‌ها برسند. همه کیسه تنان گوشت‌خوار هستند، به این معنی که نوعی غذای گوشتی اساس رژیم غذایی آن‌ها است. کیسه تنان به روش‌های مختلفی تغذیه می‌کنند مانند شکار، جذب مواد شیمیایی آلی محلول، فیلتر کردن ذرات غذا از آب، دریافت مواد مغذی از جلبک‌های همزیست در سلول‌های خود، و روش انگلی.
اکثریت آن‌ها غذای خود را از طریق شکار می‌گیرند، اما برخی از آن‌ها، از جمله مرجان‌های Hetroxenia و Leptogorgia، تقریباً به طور کامل به درون‌همزیستی و جذب مواد مغذی محلول وابسته هستند. کیسه‌تنان به جلبک‌های همزیست خود دی‌اکسیدکربن، برخی از مواد مغذی، مکانی در آفتاب و محافظت در برابر شکارچیان می‌دهد. گونه‌های شکارچی از سلول‌های نماتوسیت‌های خود برای مسموم کردن یا درگیر کردن طعمه استفاده می‌کنند و آن‌هایی که نماتوسیت‌های سمی دارند ممکن است هضم را با تزریق آنزیم‌های گوارشی آغاز کنند.
برخی از مرجان‌ها و شقایق‌ها با گونه‌های خاصی از ماهی‌ها روابط همزیستی یا سودمندی متقابل دارند. معروف‌ترین مثال در این رابطه، ارتباط بین دلقک‌ماهی‌ها و شقایق‌های میزبان آن‌ها است. مرجان‌ها و شقایق‌ها دوست‌های همزیست خود را نمی‌خورند، اما اگر فرصتی فراهم شود می‌توانند انواع دیگر ماهی‌ها را بخورند.
دستگاه گوارش کیسه تنان
کیسه‌تنان یک سیستم گوارشی یک طرفه دارند. این بدان معنی است که غذای هضم‌نشده و غذای هضم‌شده از یک مکان عبور می‌کنند. این دستگاه گوارش یک‌طرفه حفره گوارشی نامیده می‌شود. کیسه تنان شکارچیانی هستند که از تعداد زیادی نماتوسیست مختلف برای سوراخ کردن و به دام انداختن طعمه خود استفاده می‌کنند. این نماتوسیست‌ها یک ماده شیمیایی سمی تزریق می‌کنند که طعمه آن‌ها را بیهوش می‌کند یا می‌کشد. پس از گرفتن، غذا به حفره گوارشی و عروقی منتقل می‌شود.
کیسه‌تنان هضم خارج سلولی را انجام می‌دهد که در آن غذا وارد حفره گوارشی عروقی می‌شود، آنزیم‌ها به داخل حفره ترشح می‌شوند و سلول‌های پوشاننده حفره مواد مغذی را جذب می‌کنند. همانطور که بیان شد حفره گوارشی تنها یک دهانه دارد که هم به عنوان دهان و هم به عنوان مقعد عمل می‌کند. این حالت سیستم گوارشی ناقص نامیده می‌شود.
نحوه گرفتن و به دام انداختن طعمه
نماتوسیست، کپسول کوچک، دراز یا کروی شکل که منحصراً توسط اعضای شاخه کیسه‌تنان (به عنوان مثال، چتر دریایی، مرجان‌ها، شقایق‌های دریایی) تولید می‌شود. چندین کپسول از این قبیل روی سطح بدن ایجاد می‌شود. هر کدام توسط یک سلول مخصوص به نام سیدوبلاست تولید می‌شوند و حاوی یک نخ مارپیچ، توخالی و معمولاً خاردار هستند که با تحریک مناسب به سرعت از کپسول به سمت خارج می‌چرخد (یعنی منحرف می‌شود). هدف نخ، که اغلب حاوی سم است، دفع دشمنان یا گرفتن طعمه است.
در گوارش غذا در کیسه‌تنان، سلول‌های نماتوسیت با داشتن نخ‌های سمی در فلج کردم و کشتن طعمه نقش مهمی دارند.
هنگامی که توسط نشانه‌های شیمیایی یا مکانیکی تحریک می‌شود، یک ساختار درب مانند در بالای کپسول کنار می‌رود و نخ با یک حرکت چرخشی به‌طور انفجاری بیرون می‌رود. با ادامه چرخش و پیچش، خارها مانند یک مته عمل می‌کنند و به درون جسم خارجی نفوذ می‌کنند (و نخ را به داخل می‌کشند). اگر سمی وجود داشته باشد، از نخ توخالی عبور و به بافت‌های قربانی نفوذ کرده و آن‌ها را فلج می‌کند. پس از چرخش، نخ از نماتوسیست جدا می‌شود. رشته‌های برخی از نماتوسیست‌ها با پیچیده شدن در اطراف آن‌ها طعمه‌های کوچکی را به دام می‌اندازند. اثر گزنده نماتوسیست‌ها در گونه‌های Portuguese man-of-war و برخی از گونه‌های چتر دریایی می‌تواند برای انسان بسیار دردناک باشد و ممکن است باعث فلج، شوک و حتی مرگ شود.
کیسه تنان چگونه حرکت می کنند؟
انواع مدوز یا چتری با نوعی نیروی محرکه رو به جلو شنا می‌کند: ماهیچه‌ها، به‌ویژه در داخل لبه چتر، آب را از حفره داخل آن می‌فشارند، و فنری بودن مزوگلیا به ضربه مجدد نیرو می‌دهد. از آنجایی که لایه‌های بافت بسیار نازک هستند، قدرت بسیار کمی برای شنا کردن بر خلاف جریان‌ها و به اندازه کافی برای کنترل حرکت درون جریان‌ها فراهم می‌کنند. هیدرها و برخی از شقایق‌های دریایی می‌توانند به آرامی روی صخره‌ها و بستر دریا یا رودخانه‌ها به روش‌های مختلف حرکت کنند: خزیدن مانند حلزون یا چرخش مانند کرم‌های اینچ و تعداد کمی می‌توانند با تکان دادن پایه‌های خود به طور ناشیانه شنا کنند.
کیسه‌تنان با داشتن زائده‌هایی و مکش کردن آب به داخل، به سمت جلو حرکت می‌کنند.
منبع : 1