به طور کلی سازهای ایرانی و غربی را بر اساس نحوه‌ی نواختن و نحوه‌ی تولید صدا به چهار دسته تقسیم می‌کنند:
۱. سازهای زهی – زه صدا‌ها – کوردوفون‌ها
۲. سازهای کوبه‌ای و ضربه‌ای دارای پوست – پوست صدا‌ها – ممبرانوفون‌ها
۳. سازهای کوبه‌ای – ضربه‌ای و سایشی بدون پوست – خود صدا‌ها – ایدیوفون‌ها
۴. سازهای بادی – هواصدا‌ها – آیروفون‌ها
در ادامه به معرفی و بررسی سازهای زهی موسیقی ایران و غرب می‌پردازیم.
معرفی سازهای زهی
سازهای زهی یا کوردوفون‌ها به ساز‌هایی گفته می‌شود که صدا در آن‌ها از طریق ارتعاش سیم تولید می‌شود. بر اساس نحوه‌ی ارتعاش سیم، سازهای زهی را به دو دسته تقسیم می‌کنند:
۱. معرفی سازهای زهی مضرابی یا زهی زخمه‌ای
ارتعاش سیم در این نوع ساز‌ها توسط مضراب یا زخمه انجام می‌شود.
انواع سازهای زهی مضرابی عبارتند از:
- تار
تار یک ساز زهی مضرابی است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه و فلز استفاده می‌کنند. ساز تار از کاسه‌ی طنینی، پوست، خرک، دسته، سرپنجه، گوشی‌ها، شیطانک، دستان‌ها و سیم گیر تشکیل شده است. تار را در حالت نشسته به گونه‌ای در دست می‌گیرند که دسته‌ی ساز در سمت چپ و کاسه‌ی ساز در سمت راست قرار بگیرد و با مضرابی که در دست راست نوازنده قرار می‌گیرد به سیم‌ها ضربه می‌زنند و صدا را تولید می‌کنند و نوازنده دست چپ خود را در طول دسته حرکت می‌دهد. تار ۶ سیم از جنس فلز دارد که معمولا سیم‌های اول و دوم باهم و سیم‌های سوم و چهارم هم باهم کوک می‌شوند. سیم پنجم همصدای سیم‌های اول و دوم و سیم ششم یک اکتاو بم‌تر از سیم‌های اول و دوم کوک می‌شود. از این سازبرای موسیقی دستگاهی ایرانی استفاده می‌کنند.
سه تار
سه تار از سازهای زهی مضرابی است نحوه‌ی به دست گرفتن و نواختن سه تار مانند تار است. با این تفاوت که سه تار دارای چهار سیم است. سه تار را به علت وزن کمی که دارد ایستاده هم می‌توانند بنوازند. در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می‌کنند. سه تار از کاسه‌ی طنینی، صفحه رو، خرک، دسته، سرپنجه، گوشی‌ها، شیطانک، دستان‌ها و سیم گیرتشکیل شده است. از این ساز برای موسیقی دستگاهی ایرانی استفاده می‌کنند.
- هارپ یا چنگ
چنگ یک ساز زهی و از سازهای مشهور ایران باستان است. از این ساز در اشعار و ادبیات فارسی زیاد نام برده شده است. از این ساز بیشتر در ارکستر‌های غربی استفاده می‌شود.
- عود
عود هم از سازهای زهی مضرابی است که آن را بربط نیز می‌نامند. از مشهورترین سازهای قدیم ایران است. دارای ده سیم است که دو به دو باهم همصدا کوک می‌شوند. عود از کاسه‌ی طنینی، صفحه رو، پل، خرک و سیم گیر، دسته، سرپنجه، گوشی‌ها وشیطانک تشکیل می‌شود. از این ساز نیز برای موسیقی دستگاهی ایرانی استفاده می‌کنند. - گیتار
یک ساز زهی زخمه‌ای است که با مضراب یا پیک به سیم‌ها ضربه می‌زنند و صدا را تولید می‌کنند. گیتار دارای قدمت تاریخی زیادی است همچنین در موسیقی مدرن امروزی غربی نیز کاربرد فراوانی دارد. گیتار دارای دو نوع آکوستیک و الکتریک است؛ که درای جنس صدایی متفاوتی هستند.
- سنتور
یک ساز زهی مضرابی یه شکل ذوزنقه است. صدا از طریق ضربه زدن دو مضراب چوبی بر روی سیم تولید می‌شود. سنتور دارای ۷۲ سیم است که سیم‌ها در دسته‌های چهار تایی باهم همصدا کوک می‌شوند. سنتور در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود، ولی معمول‌ترین آن، سنتور ۹ خرک سل کوک است. انواع سنتور عبارتند از: سنتور معمولی سل کوک، سنتور لا کوک، سنتور باس، سنتور کروماتیک، سنتور کروماتیک بم.
قانون
قانون یک سازی زهی و از آلات موسیقی قدیمی ایران است. این ساز را در حالت نشسته به گونه‌ای که ضلع بزرگتر ساز به سمت دستان نوازنده باشد می‌نوازند. دو انگشت سبابه‌ی نوازنده مجهز به مضراب است و به سیم‌ها ضربه می‌زند. قانون معمولا دارای ۸۲ وتر از جنس زه، ابریشم روکش دار یا نایلون است. اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز قانون عبارتند از: جعبه صوتی، صفحه رو، پوست، پرده گردان، خرک، گوشی‌ها، شیطانک، سیم گیر، کلید کوک و پل.
۲. معرفی سازهای زهی آرشه‌ای
ارتعاش سیم در این نوع ساز‌ها توسط کشیدن آرشه انجام می‌شود.
انواع سازهای زهی آرشه‌ای عبارتند از:
- ویولن
از مشهورترین سازهای زهی آرشه‌ای غربی است. از این ساز هم برای موسیقی غربی و هم برای موسیقی ایرانی استفاده می‌کنند. برای تولید صدا نوازنده آرشه را با دست راست به صورت حرکات رفت و برگشتی به سیم‌ها می‌کشد.
- کمانچه
یک ساز زهی آرشه‌ای است که نوازنده آن را در حالت نشسته می‌نوازند و به طور عمودی در دست چپ نوازنده قرار می‌گیرد. انگشت‌های دست چپ در طول دسته حرکت می‌کنند و آرشه با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت بر سیم‌ها کشیده می‌شود. کمانچه دارای چهار سیم فلزی است که هر کدام ضخامتی متفاوت دارند. اجزای تشکیل دهنده‌ی کمانچه عبارت اند از کاسه طنینی، پوست، خرک، گوشی‌ها، شیطانک، سیم گیر، دسته، سرپنجه، پایه.
قیچک
قیچک یک ساز زهی آرشه‌ای است که در ساخت آن چوب، پوست و فلز استفاده می‌کنند. از این ساز هم در موسیقی نواحی مختلف ایران و هم برای موسیقی دستگاهی ایران استفاده می‌کنند؛ و نواختن آن مثل ساز کمانچه است. طول ساز حدود ۵۶ سانتی‌متر است. اجزای اصلی ساز قیچک عبارتند از: کاسه، دسته، سرپنجه، پوست، گوشی‌ها، شیطانک، خرک و سیم گیر.
- رباب
ساز رباب از سازهای زهی آرشه‌ای و از قدیمی‌ترین آلات موسیقی ایرانی و سازهای نواحی ایران است که در ساخت آن چوب، پوست و زه یا نخ نایلون به کار می‌رود. در ادبیات و حجاری‌های قدیمی این ساز به وفور مشاهده شده است. رباب را در برخی نواحی مانند کمانچه و با آرشه می‌نوازند و در برخی دیگر مناطق مثل تار و با مضراب می‌نوازند. رباب دارای ۶ وتر اصلی است که دو به دو با یکدیگر همصدا کوک می‌شوند. اجزای اصلی ساز رباب عبارتند از: کاسه طنینی، دسته، سینه، سرپنجه، گوشی‌ها، شیطانک، خرک، سیم گیر، دستان‌ها، پوست.
منبع :