١٩خرداد ماه ١٣٨٣، برابر با ٨ ژوئن ٢٠٠٤ میلادی پس از افزون بر یك قرن انتظار، زمینیان امكان یافتند عبور باشكوه قرص تاریك سیاره زهره را از مقابل قرص درخشان خورشید مشاهده كنند.
این پدیده كه در واقع نوعی خورشید گرفتگی جزئی است، از پشت تلسكوپهای مخصوص، به صورت عبور یك نقطه تیره رنگ بر روی سطح خورشید در مدت چند ساعت قابل رویت است. ایران یكی از بهترین مناطق جهان برای رصد این پدیده شناخته می‌شود.
ساكنان آسیای شرقی و استرالیا، تنها مراحل آغازین و ساكنان غرب اروپا و آمریكای شرقی تنها مراحل پایانی گذر را شاهد خواهند بود و بسیاری از ساكنان نیمكره غربی زمین گذر را از دست می‌دهند. اما تمام گذر در خاورمیانه و ایران دیده می‌شود.
این پدیده نادر نجومی، حدود ساعت ٩و ٤٨ دقیقه – به وقت تهران- آغاز شده و تا حدود ساعت ١٥ و ٥١ دقیقه ادامه دارد. با توجه به اهمیت ویژه این پدیده نادر نجومی، مراكز و گروههای نجومی مختلف كشور از ماه‌ها قبل همایشها و برنامه‌های رصدی عمومی و تخصصی مختلفی را تدارك دیده‌اند كه برخی از آنها با حضور منجمان حرفه‌ای و آماتور خارجی كه به دلیل شرایط نجومی و جوی مناسب ایران برای رصد این پدیده به ایران سفر كرده‌اند، برگزار می‌شود.
پوریا ناظمی، پژوهشگر نجوم و عضو شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران در گفت‌و‌گو با خبرنگار علمی خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، درباره این پدیده و مراحل مختلف آن اظهار داشت:
در هنگام پدیده گذر، سیاره زهره به صورت لكه‌ای گرد و كاملا تیره سیاه با چشم غیر مسلح هم دیده می‌شود و به دلیل همین ویژگی‌ها، به سادگی از لكه‌های خورشیدی قابل تشخیص است.
وی خاطرنشان كرد: با اینكه گذر زهره چند ساعت طول می‌كشد، اما در این بین، چهار لحظه اهمیت ویژه‌ای دارند؛ نخست، لحظه‌ای كه قرص سیاره از بیرون با خورشید مماس می‌شود و به «تماس اول» موسوم است. از این زمان گذر آغاز می‌شود. حدود بیست دقیقه بعد كه قرص سیاره از درون با خورشید مماس می شود، «تماس دوم» نامیده می شود و بعد از آن طی چند ساعت سیاره از مقابل خورشید حركت می‌كند تا زمانی كه به لبه دیگر خورشید می‌رسد (تماس سوم) و سرانجام سیاره با خورشید از بیرون مماس می‌شود (تماس چهارم) و گذر به پایان می‌رسد.
ناظمی افزود: تماس اول در ساعت ٩و ٤٨ دقیقه و ٢٧ ثانیه، تماس دوم،١٠ و ٧ دقیقه و ٤٥ ثانیه، تماس سوم، ١٥ و ٣٢ دقیقه و ٤٤ ثانیه و تماس چهارم، ساعت ١٥ و٥١ دقیقه و ٥٦ ثانیه به وقت تهران رخ می‌دهد.در ساعت ١٢ و ٥٠ دقیقه نیز زهره به كمترین فاصله با مركز قرص خورشید می‌رسد كه از لحاظ محاسبات نجومی، این زمان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
عضو تحریریه ماهنامه «نجوم» خاطرنشان كرد: زهره به هنگام گذر در نزدیكترین فاصله از زمین است كه در این گذر به ٤٣ میلیون كیلومتر می‌رسد (٢٨٨/٠ واحد نجومی). در این هنگام قرص زهره كه نیمه تاریك آن رو به ماست به بزرگترین اندازه ظاهری رسیده است كه در این گذر ٥٨ ثانیه قوس است (٠١٦/٠ درجه). بدین ترتیب قرص زهره حدود یك سی‌و‌دوم قطر قرص خورشید است كه دقیقا در حد توان تفكیك چشم غیر مسلح انسان می‌باشد.
ناظمی افزود: برای آنكه امتحان كنید كه گذر را می‌توانید با چشم غیر مسلح ببنید، آزمایش ساده‌ای را انجام دهید؛ بدین ترتیب كه خالی سیاه به قطر ٢ میلی متر را روی یك كاغذ سفید بكشید و زیر نور مناسب، آنرا در فاصله ٧ متری از چشمانتان بگذارید.
وی یكی از پدیده‌های قابل توجه‌ای را كه در هنگام گذر زهره مشاهده می‌شود، پدیده «قطره سیاه» عنوان كرد و
گفت:سیاره زهره لحظاتی قبل از تماس سوم به صورت جسمی كشیده و قطره‌ای شكل دیده می‌شود. در سال‌های گذشته، طی رصد گذرهای عطارد و زهره، اثر قطره سیاه مشكل بزرگی برای اخترشناسانی بوده كه می‌خواستند زمان تماس‌ها را به دقت ثبت كنند و از طرف دیگر یافتن علت ایجاد این پدیده نیز موضوع جالبی برای اخترشناسان است.
ناظمی خاطر نشان كرد: درباره علت بروز این پدیده نظرات زیادی مطرح شده كه براساس آنها، آشفتگی لایه‌های جوی زمین، ابیراهی نور در ابزار رصدی، خطای دید و آستیگماتیسم چشم، همه با هم تغییر شكل زهره بر اثر پراش نور را تشدید می‌كنند و هنگام تماس‌های داخلی، زهره به جای كره به شكل یك تخم مرغ دیده می‌شود.
وی افزود: یكی دیگر از پدیده‌های جالب و دیدنی كه همراه با گذر زهره قابل مشاهده است، شكل گیری حلقه‌ای بسیار درخشان به دور زهره بین تماس‌های اول و دوم و سوم و چهارم است. این پدیده نیز كه اخترشناسان منشا آنرا عبور نور خورشید از جو بسیار غلیظ سیاره زهره می‌دانند، از نظر منجمان جذاب و با اهمیت است.
عضو شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران در ادامه با اشاره به اینكه به دلیل شرایط خاص نجومی پدیده گذر، این پدیده، طی سده‌های اخیر به صورت زوجهایی با فاصله هشت سال از هم رخ داده‌اند كه فاصله هر زوج گذر با بعدی ١٠٥ تا ١٢٢ سال بوده است، خاطرنشان كرد: آخرین گذر زهره در سال ١٨٨٢ میلادی رخ داده و امروز پس از ١٢٢ سال شاهد این پدیده خواهیم بود. گذر بعدی زهره در روز ١٧ خردادماه ١٣٩١ خواهد بود كه بهترین نقطه رصدی آن در اقیانوس آرام است و تنها مراحل پایانی آن، پس از طلوع خورشید در ایران قابل مشاهده خواهد بود.
پس از آن در آذرماه سال ١٤٩١ و ١٥٠٤ شمسی نیز این پدیده رخ خواهد داد كه این گذرها نیز به طور كامل در ایران قابل مشاهده نخواهند بود.بدین ترتیب، به گفته این پژوهشگر نجوم، شرایط مناسبی كه امروز برای رصد گذر زهره وجود دارد تا حدود ٢٣٠سال دیگر تكرار نخواهد شد.
| سیاره زهره، الهه زيبايی |
در يك كلام الهه زيبايي آسمان است. آسمان از نظر قدما، جايگاه خدايان بوده و زهره به عنوان خداي زيبايي، بسيار مورد توجه آنها بوده است جو فوق‌العاده غليظ زهره عرب يا آناهيتاي پارسي كه ضريب بازتابشي زيادي دارد، درخشندگي خاصي به اين سياره بخشيده است. زهره كه با حداكثر كشيدگي ْ47، به خوبي و بسيار آسان در آسمان مغرب و يا صبحگاهي رؤيت مي‌شود، از بسياري جهات شبيه زمين است. حجم، جرم، چگالي و طول عمر يكسان اين دو سياره باعث شده است كه دانشمندان، زهره را خواهر زمين بنامند. اما تحقيقات اخير نشان داده است كه زهره تفاوتهاي بنياديني با زمين دارد. زهره هيچ اقيانوسي ندارد و با جو بسيار غليظي از دي‌اكسيدكربن پوشانده شده است. در اتمسفر آن ابرهايي از اسيدسولفوريك ديده شده است و فشار اتمسفر در سطح آن به حدود 90 بار مي‌رسد. به علت خاصيت شديد گل‌خانه‌اي(greenhouse effect)، دماي سطح اين سياره تا حدود 480 درجه سانتي‌گراد افزايش مي‌يابد. |
| ولي همين اتمسفر غليظ باعث مي‌شود كه اختلاف دماي شديدي بين روز و شب اين سياره برقرار نباشد. مي‌توان فرض كرد كه سطح اين سياره، در فر داغ اتمسفر غليظي به دام افتاده است و شبانه‌روز در حال برشته شدن است. اين خاصيت باعث شده است كه زهره علي‌رغم دورتر بودن از خورشيد، نسبت به عطارد، از آن گرم‌تر باشد. فعاليتهاي اتمسفري شديدي در زهره مشاهده شده است. تخليه‌هاي الكتريكي اتمسفر زهره، مي‌تواند شهري را زيروزبر كند. زهره پوسته فعالي دارد. تكانهاي پوسته‌اي شديد و آتشفشانهاي فعال زيادي در بررسي راداري زهره مشاهده شده است. طبق مشاهدات نزديك به 85% سطح اين سياره را گدازه‌هاي آتش‌فشاني ناشي از حدود 100،000 آتش‌فشان كوچك و بزرگ پوشانده است. در زهره آتش‌فشانهايي با قطر دهانه خيلي بزرگ، تا حدود 100 كيلومتر، وجود دارد. به دليل جو بسيار غليظ زهره، اكثر اطلاعات ما از سطح اين سياره مربوط به مشاهدات راداري مي‌شود. يك روز زهره‌اي حدود 243 روز زميني طول مي‌كشد، در حالي كه يك سال زهره‌اي حدود 225 روز زميني است. اين برابري نسبي باعث شده است كه رصد كننده‌هاي زميني زهره، همانند آنچه در مورد ماه رخ مي‌دهد، تقريبا همواره يك بخش از زهره را رصد نمايند. سياره زهره نيز چون سياره‌اي دروني است، يعني بين زمين و خورشيد قرار دارد، داراي هلال مي‌باشد. موضوع عجيب ديگري كه در مورد زهره وجود دارد، چرخش اين سياره از شرق به غرب است. به اين ترتيب اگر قادر به زندگي روي زهره بوديد، شاهد طلوع خورشيد از غرب و غروب آن در شرق خواهيد بود. به دليل جو غليظي كه اين سياره دارد، گودالهاي ناشي از برخورد به ندرت در سطح آن ديده مي‌شود. بزرگترين گودالي كه در سطح زهره رصد شده است حدود دو كيلومتر قطر دارد. در جدول زير بعضي از مشخصات الهه زيباي آسمان را مشاهده خواهيد كرد: Mass (kg) 4.869e+24 Mass (Earth = 1) 0.81476 Equatorial radius (km) 6,051.8 Equatorial radius (Earth = 1) 0.94886 Mean density (gm/cm^3) 5.25 Mean distance from the Sun (km) 108,200,000 Mean distance from the Sun (Earth = 1) 0.7233 Rotational period (days) -243.0187 Orbital period (days) 224.701 Mean orbital velocity (km/sec) 35.02 Orbital eccentricity 0.0068 Tilt of axis (degrees) 177.36 Orbital inclination (degrees) 3.394 Equatorial surface gravity (m/sec^2) 8.87 Equatorial escape velocity (km/sec) 10.36 Visual geometric albedo 0.65 Magnitude (Vo) -4.4 Mean surface temperature 482°C Atmospheric pressure (bars) 92 Atmospheric composition Carbon dioxide Nitrogen Trace amounts of: Sulfur dioxide, water vapor, carbon monoxide, argon, helium, neon, hydrogen chloride, and hydrogen fluoride. 96% 3+% |
در باورهاي ايراني ستاره يا به تعبير امروزي، سياره «آناهيد/ ناهيد/ آناهيتا» ستاره آب‌هاي روان دانسته شده است و از همين رو نيايشگاه‌هاي ناهيد نيز در كنار جويباران و چشمه‌ساران برساخته شده بوده است. همچنين براي آناهيد شخصيتي مؤنث قائل بوده‌اند كه در نتيجه آب‌هاي چشمه‌ها و قنوات را متعلق به او و او را حامي و پشتيبان آنها مي‌دانستند. اينكه در انديشه‌هاي كهن ايراني، مظهر چشمه‌ها جايگاه آناهيد دانسته مي‌شد و مردان را اجازه نزديك شدن بدان نبود، از همين باور سرچشمه مي‌گيرد. اما پرسش اينجاست كه چه رويدادي در طبيعت موجب پيدايش باورهاي ارتباط ستاره آناهيد با آب‌هاي روان شده است؟
منبع :