معرفی ساز سنتور و انواع آن
سنتور یک ساز زهی مضرابی است که توسط دو مضراب چوبی نواخته می‌شود. سنتور‌ها در ابعاد و اندازه‌های مختلف ساخته می‌شوند که تفاوت آن‌ها در بم یا زیری صدای تولید شده از آن‌هاست. انواع سنتور عبارتند از: سل کوک، لا کوک، باس، کروماتیک.
یکی از کهن‌ترین و قدیمی‌ترین ساز‌های ایران را سنتور معرفی می‌کنند که نشانه‌هایی از این ساز از سنگ‌تراشی‌های آشور و بابلیان (۵۵۹پیش از میلاد) یافت شده است. اینکه در ابتدا در کدام کشور بوده است هنوز مشخص نیست، ولی شواهدی نشان می‌دهد که ایرانی‌ها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند. پس از آن این ساز رفته رفته گسترش یافت و به کشور‌های دیگر هم راه یافت. این ساز از گذشته تا به امروز تغییرات و پیشرفت زیادی کرده است تا به سنتور امروزی برای موسیقی سنتی ایرانی رسیده است. برای آشنایی با این ساز سنتی ایرانی با ما همراه باشید.
معرفی ساز سنتور
سنتور سازی ذوزنقه شکل است و جزو ساز‌های زهی مضرابی مطلق به حساب می‌آید. این ساز از چوب و فلز ساخته می‌شود. نوازنده برای نواختن، ضلع بزرگتر آن را به صورت افقی مقابل خود قرار می‌دهد و با دو مضراب چوبی آن را می‌نوازد. این ساز در ابعاد و اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود که تفاوت آن‌ها در بم و زیر بودن صداهایشان است. این ساز از جعبه‌ی صوتی، خرک، گوشی، سیم گیر ساخته شده است.
اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز سنتور
جعبه‌ی صوتی
جعبه‌ی صوتی سنتور از دو صفحه‌ی ذوزنفه شکل تشکیل شده است که با کلاف‌های چهارگانه‌ی جانبی به هم متصل می‌شوند. ضلع بزرگ ذوزنقه معمولا ۹۰ و ضلع کوچک آن ۳۶ سانتی متر است. ارتفاع سطوح جانبی ۶ و قاعده‌ی آن ۲۶ سانتی متر است. این ساز را از چوب‌های محکم مانند گردو، آزاد و فوفل می‌سازند.
صفحه‌ی رو
مرغوب‌ترین قسمت چوب را برای ساخت این قسمت انتخاب می‌کنند. صفحه‌ی رو دارای دو گل مشبک برای خروج صدا بوده و دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه برای عبور سیم‌ها می‌گذارند.
پل‌ها
داخل جعبه‌ی صوتی سنتور پل‌هایی استوانه‌ای شکل به اندازه‌ی قطر یک مداد معمولی بین صفحات زیر و رو در محل‌های معین می‌چسبانند. مسئولیتی که پل‌ها بر عهده دارند این است که فشار وارد بر صفحه‌ی رو را تحمل می‌کنند و از نشست صفحه جلوگیری می‌کنند. همچنین در ایجاد تعادل و تن صدای ساز نیز موثرند. محل اتصال پل‌ها به نسبت موقعیت چوب متفاوت است. در ساخت بعضی سنتور‌ها که دارای جعبه‌ی صوتی بزرگتر هستند از پل‌های شانه‌ای استفاده می‌کنند.
خرک
قطعه‌ی کوچک چوبی و استوانه‌ای به ارتفاع ۲ و قطر یک و نیم سانتی متر است که از یک طرف انتهای پهن و مسطح آن روی صفحه قرار می‌گیرد و از طرف دیگر دارای برش‌هایی در سطوح جانبی است. روی خرک شیار کم عمقی برای مفتول روی خرک ایجاد می‌کنند. سنتور دارای ۱۸ عدد خرک است که ۹ عدد در سمت راست و ۹ عدد در سمت چپ قرار گرفته‌اند. از روی هر خرک یک گروه چهار تایی سیم می‌گذرند که همصدا کوک می‌شوند.
معمولا ارتفاع خرک‌های طرف راست به اندازه‌ی ۲ میلی‌متر کوتاه‌تر از خرک‌های طرف چپ هستند تا سیم‌های طرف چپ بر سیم‌های طرف راست سوار باشند.
مفتول روی خرک
روی شیار هر خرک مفتولی فلزی مثل ساچمه به طول یک و نیم سانتی متر و قطر ۲ میلی‌متر وجود دارد که مانع تماس سیم با چوب می‌شود و به این ترتیب صدای سیم‌ها شفاف‌تر به گوش می‌رسد.
گوشی‌ها
گوشی‌های سنتور، ۷۲ میله از جنس فولاد یا فلزات ضد زنگ هستند که در ردیف‌های چهارتایی (جمعا ۱۸ ردیف) در داخل بدنه‌ی کلاف سمت راست ساز قرار گرفته‌اند. قسمت بیرونی گوشی‌ها گاه به صورت مستطیل، گاه به صورت مربع، و گاه چندبر است. طول گوشی‌ها گاه به صورت مخروط تراش می‌خورند. تراش قسمت بیرونی دارای سوراخی است که یک سر سیم داخل آن فرو می‌رود و اضافه‌ی سیم دور آن پیچیده می‌شود.
کلید کوک
وسیله‌ای فلزی به شکل T. است. قسمتی که در دست قرار می‌گیرد ممکن است از جنس چوب یا پلاستیک باشد و در انتهای قسمت دیگر سوراخ کم عمقی به شکل تراش سر گوشی وجود دارد.
شیطانک
دو قطعه چوب باریک و بلند و کم ارتفاع به طول قاعده‌ی ذوزنقه هستند. شیطانک‌ها در طرفین راست و چپ صفحه‌ی رویی سنتور چسبانده می‌شوند. در سطح رویی آن‌ها شیار‌های افقی کم عمقی به فاصله‌ی یک میلی متر و به تعداد سیم‌های سنتور برای عبور هر سیم ایجاد شده‌اند. در طول این دو شیطانک نیز شیاری وجود دارد که مفتولی فلزی با همان طول در آنجا قرار گرفته است. قطر مفتول روی شیطانک یک تا یک و نیم میلی متر است.
سیم گیر
۷۲ مفتول فلزی کوچک ساچمه مانند در ردیف‌های چهارتایی به طول دو و نیم سانتی متر و قطر یک و نیم میلی متر هستند که در بدنه‌ی کلاف سمت چپ قرار دارند. نیمی از طول هر سیم گیر داخل چوب کلاف و نیم دیگر به سمت بیرون آزاد است که گره‌ی هر سیم جداگانه به هر یکی از آن‌ها می‌افتد.
تعداد و جنس سیم‌ها
سنتور دارای ۷۲ سیم است که ۳۶ سیم آن در گروه‌های چهارتایی روی ۹ خرک سمت راست قرار دارند. رنگ آن‌ها زرد است و از آلیاژ مس یا برنج ساخته می‌شوند و ۳۶ سیم دیگر در گروه‌های چهاتایی روی ۹ خرک طرف چپ قرار دارند که رنگشان سفید و فلز فنری هستند. قطر سیم‌های این ساز چهار دهم است.
وسعت
وسعت معمول صدای این ساز یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون چهارم استفاده شود این وسعت بیشتر می‌شود.
کوک سیم‌ها
سنتور دارای ۲۷ صدا در سه پوزیسیون است که با توجه به نیاز نوازنده کوک‌های مختلفی خواهد داشت.
کلید نت نویسی
نت نویسی سنتور با کلید سل خط دوم است.
مضراب
سنتور دارای دو مضراب چوبی به طول ۲۲ سانتی متر است که هر یک از این مضراب‌ها از سه قسمت تشکیل شده‌اند:
- حلقه‌ی مضراب: حالت نیم دایره دارد و زایده‌ی کوچکی در انتهای آن وجود دارد و با انگشت‌های شست و سبابه و میانی دور حلقه را می‌گیرند.
- ساقه‌ی مضراب: ترکه‌ی باریکی است بین حلقه و سر مضراب.
- سر مضراب: محل برخورد مضراب به سیم‌ها است. اکر سر مضراب را با نمد بپوشانیم صدای حاصله گرم و لطیف‌تر است.
انواع سنتور
سنتور معمولی
در اصطلاح به آن سنتور سل کوک می‌گویند که دارای دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه است که نت “دو” در آن همصدا با “دو” دیاپازون است. این ساز، ساز مرسوم و استاندارد برای آموزش است.
سنتور لا کوک
دو ردیف نه تایی خرک در طرفین صفحه قرار دارد که نت “دو” در آن همصدا با “ر” دیاپازون است. این ساز در ابعاد کوچکتر از سنتور سل کوک ساخته می‌شود و جزو ساز‌های انتقالی است. یعنی باید برای آن یک پرده پایین‌تر نت نویسی کرد. این ساز مناسب برای گروه نوازی‌ها است.
سنتور باس
این نوع ساز دارای جعبه‌ی صوتی بزرگتر از سنتور معمولی است. سیم‌هایی با روکش فلزی در ضخامت‌های مختلف دارد و از روی هر خرک دو یا سه سیم می‌گذرند. صدای آن یک اکتاو بم‌تر از سنتور معمولی است.
سنتور کروماتیک
در این نوع ساز خط ملودی به سختی اجرا می‌شود و بیشتر برای گروه نوازی‌های بزرگ برای همراهی استفاده می‌شود. وسعت آن برابر با وسعت سنتور معمولی است، ولی خرک‌های بیشتری برای ایجاد نیم پرده و ربع پرده دارد. نت نویسی سنتور کروماتیک با کلید سل است و ۳۰ خرک بزرگ و کوچک برای ایجاد ۴۱ صدا روی صفحه دارد.
سنتور کروماتیک بم
این ساز با ساختار سنتور کروماتیک یک چهارم درست (شامل ۸ صدا)، از طرف ضلع بزرگتر خرک‌هایی اضافه دارد و این صدا‌ها با کلید فا خط چهارم نت نویسی می‌شوند. این ساز جمعا دارای ۳۵ خرک برای ایجاد ۳۵ صدا است؛ و البته در قسمت صدا‌های بالا چند خرک کمتر دارد.
آهنگسازان و نوازندگان مطرح ساز سنتور
- زنده یاد فرامرز پایور
- زنده یاد ابوالحسن صبا
- زنده یاد پرویز مشکاتیان
- پشنگ کامکار
- اردوان کامکار
- و …
آشنایی با ساز کالیمبا
ساز کالیمبا در دسته‌ی ساز‌های خود صدا قرار می‌گیرد. سازی تیغه‌ای و از سازه‌های بومی آفریقا است. برخی این ساز را با نام امبیرا یا پیانو انگشتی می‌شناسند.
به طور کلی ساز‌های موسیقایی را از نظر نوع نواختن به چهار دسته تقسیم می‌کنند:
۱. زه صدا‌ها (کوردوفون‌ها) – ساز‌های زهی
۲. پوست صدا‌ها (ممبرانوفون‌ها) – ساز‌های کوبه‌ای و ضربه‌ای دارای پوست
۳. خودصدا‌ها (ایدیوفون‌ها) – ساز‌های کوبه‌ای، ضربه‌ای و سایشی بدون پوست
۴. هواصدا‌ها (آیروفون‌ها) – ساز‌های بادی
خود صدا‌ها ساز‌هایی هستند که خود به خود قابلیت ایجاد صدا را دارند. و خود صدا‌ها معمولا از ماده‌ای سخت و غیرقابل انعطاف که قابل ارتعاش‌اند ساخته می‌شوند. خود صدا‌ها دارای انواع مختلفی هستند که شامل موارد زیر می‌شوند:
- خود صدا‌های کوبه‌ای
- خود صدا‌های تیغه‌ای
- خود صدا‌های سایشی
- خود صدا‌های دمیدنی
ساز کالیمبا یک ساز کوچک و عجیب است که در دسته‌ی خود صدا‌های تیغه‌ای قرار دارد. در ادامه با تاریخچه و نحوه نواختن این ساز آشنا می‌شویم.
تاریخچه‌ی ساز کالیمبا
در اوایل قرن بیستم یک متخصص اتنوموزیکولوژی در انگلستان به نام هیو تریسی در حین سفر به روستا‌های آفریقا با ساز‌هایی که به آن‌ها پیانو‌های انگشتی می‌گفتند آشنا شد. پیانو‌های انگشتی در مناطق مختلف با اشکال متفاوت ساخته می‌شد که هرکدام با توجه به محل پیدایش آن‌ها دارای کوک و نحوه‌ی نواختن متفاوت بودند. این ساز دارای تیغه‌های فلزی بود که با انگشت به صدا در می‌آمد.
هیو تریسی به شدت به این ساز و سبک موسیقی آفریقایی علاقمند شد و همین عامل سبب شد که این ساز را جهانی کند و به کل مردم جهان معرفی کند. او شروع به ساخت این ساز کرد و نام آن را کالیمبا گذاشت. سژس در اواخر دهه ۱۹۵۰ یک شرکت مرسوم به African Musical Instruments تاسیس کرد و ساز‌هایی را در کوک دو ماژور ساخت و به غرب ارایه داد. اولین بار این ساز در سال ۱۹۶۰ توسط یک کمپانی اسباب بازی واقع در پرینستون، شهری در ایالت نیوجرسی کشور آمریکا عرضه شد و رفته رفته این ساز در جهان شناخته شد.
آشنایی با ساز کالیمبا و نواختن آن
برخی این ساز را با نام امبیرا یا پیانو انگشتی هم می‌شناسند. ساز کالیمبا یک ساز خود صدای تیغه‌ای است که از تیغه‌هایی از جنس فلز یا … ساخته می‌شود. یک سر تیغه آزاد است و سر دیگر آن به ساز متصل می‌شود. نوازنده با ضربه زدن به انتهای آزاد تیغه توسط سر انگشتان خود، تیغه را مرتعش و صدا را تولید می‌کند. زیر تیغه‌های ساز یک جعبه‌ی صوتی چوبی قرار گرفته است و روی جعبه سوراخ‌هایی برای خروج صدا ایجاد شده است. در واقع در این ساز از نیروی مغناطیس و آهنربابرای تولید صدا استفاده می‌شود.
این ساز از ساز‌های بومی آفریقا است. همچنین در مناطق سیبری برای موسیقی محلی خود از کالیمبا و دیگر ساز‌های تیغه‌ای استفاده می‌کنند.
منبع :