شرایط تعلق و عدم تعلق مهریه به زن چیست؟ تعلق و عدم تعلق مهریه به زن به انواع مهر و شرایط هر کدام بستگی دارد. مهرالمسمی، مهرالمثل و مهرالمتعه هر کدام شرایط و احکامی در فقه دارند.
مهر یا صداق، مالی است که زن بر اثر ازدواج، مالک آن می‌گردد و مرد ملزم به دادن آن به زن می‌شود. مهر در عرف نشانه ارج و احترامی است که مرد برای زن قائل است و مظهر تعهد شوهر برای تامین زندگی زن است. در این گفتار به شرح اقسام مهر و احکام مرتبط با تعلق و عدم تعلق مهریه می‌پردازیم.
شرایط تعلق و عدم تعلق مهریه به زن
تعریف مهریه مطابق ماده 1078 قانون مدنی اینگونه است: «هر چیزی را که مالیت داشته باشد و قابل تملیک نیز باشد می‌توان مهر قرار داد.» در قانون ایران به پیروی از فقه، مهریه بر سه گونه است: مهر المسمی، مهرالمثل و مهرالمتعه که هر یک دارای شرایط و احکامی است.
۱. مهرالمسمی
هرگاه مهر در عقد ازدواج تعیین شده باشد، آن را مهرالمسمی می‌گویند و می‌توان گفت که عبارت است از مال معینی که به عنوان مهر با توافق زوجین تعیین می‌شود و یا شخصی که زوجین انتخاب کرده اند معین می‌نماید.
مطابق ماده‌ی ۱۰۸۲ قانون مدنی: «به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید».
مطابق ماده ۱۰۵۸ قانون مدنی: «زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود».
- نکته ۱: هرگاه مهر در هنگام عقد مشخص شده باشد و قبل از وقوع نزدیکی میان زن و شوهر، طلاق واقع شود، زن تنها مستحق دریافت نصف مهرالمسمی است.
- نکته ۲: تعیین مهر، در هنگام عقد لازم نیست و طرفین می‌توانند بعد از عقد نسبت به تعیین آن اقدام نمایند، ولی در نکاح موقت، تعیین مهر در هنگام عقد لازم است و در غیر آن صورت، عقد باطل می‌شود.
مواد ۱۰۸۲ و ۱۰۸۵ در خصوص مواقعی است که مهر در عقد نکاح مشخص شده باشد و شرایط صحت را نیز دارا باشد. در اقسام دیگر مهر، حکم متفاوت است. بنابراین بهتر است با حقوق زن در ازدواج دائم و موقت آشنا شوید.
۲. مهرالمثل
مطابق ماده ۱۱۰۰ قانون مدنی، اگر مهرالمسمی مجهول باشد و یا مالیت نداشته باشد، زن مستحق مهر المثل است؛ یعنی مهری که برحسب وضع شخصی، خانوادگی و اجتماعی زن با توجه به اقران و امثال او تعیین می‌گردد.
در حقوق ایران، مهرالمثل با «نزدیکی» بر ذمه‌ی شوهر قرار می‌گیرد و صرف عقد، موجب استحقاق آن نیست. باید گفت که مقصود قانون گذار در ماده ۱۱۰۰ این بوده که زن پس از دخول، مستحق مهرالمثل است.
۳. مهرالمتعه
مطابق ماده 1093 قانون مدنی: «هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد؛ زن مستحق مهرالمتعه است و اگر بعد از آن طلاق دهد، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود». برای تعیین مهرالمتعه، حال مرد از حیث غنا و فقر ملاحظه می‌شود و نه شرایط زن.
رابطه میان تعلق مهریه به زن و تمکین از شوهر
چنانچه گفته شد، زن به مجرد عقد، مالک مهر می‌شود و می‌تواند آن را از شوهر مطالبه کند و برای احقاق حق خود به روش‌های قانونی، مانند رجوع به دادگاه متوسل گردد. به علاوه قانون طبق ماده ۱۰۸۵ به زن حق داده است که تا مهر خود را دریافت نکرده، از تمکین خودداری نماید. (با شرایط عدم تمکین زن از شوهر در زندگی زناشویی بیشتر آشنا شوید.) طبق این ماده، حق حبس مشروط بر این است که مهر زن «حال»، یعنی بدون مدت و قابل وصول به محض عقد باشد، پس هرگاه مهر «مدت دار» باشد، زن دیگر حق حبس ندارد.
ذکر این نکته ضروری است که مطابق ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی، اگر زن قبل از اخذ مهر، به اختیار خود به ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد قیام نمود، دیگر نمی‌تواند از حکم ماده ۱۰۸۵ استفاده کند. با این حال، حقی که برای مطالبه‌ی مهر دارد ساقط نخواهد شد.
- نکته ۳: اگر زوجه بیمار باشد و یا حتی مرتکب جرمی مثل رابطه نامشروع شده باشد و شوهر نیز موفق به اثبات همه‌ی این موارد شود، زن همچنان مستحق دریافت مهریه است.
تفاوت مهر عندالمطالبه و مهر عندالاستطاعه در چیست؟
هرگاه مهر «عندالامطالبه» باشد، به محض مطالبه ی زن، شوهر باید اقدام به پرداخت آن کند. در حالی که اگر مهر «عندالاستطاعه» باشد، شرط استطاعت مرد برای پرداخت مهر باید محقق باشد و اثبات وجود این استطاعت، با زن است.
در هر دو صورت، بار اثبات مطالبه در مهر عندالمطالبه و بار اثبات استطاعت در دین عندالاستطاعه با زوجه است. همچنین بار اثبات اعسار از پرداخت در مهریه عندالامطالبه با زوج و در مهریه عندالاستطاعه با زوجه است.
مهم‌ترین تاثیر تعیین مهریه عندالاستطاعه و عندالامطالبه، در همین بار اثبات است.
- در مهر عندالاستطاعه، در صورت تقاضای زوجه، اموال در دسترس زوج توقیف می‌گردد، زیرا داشتن مال برای زوج دلیل استطاعت او به نحو کلی یا جزئی است؛ بنابراین شرط استطاعت ثابت می‌شود.
- در مورد مهریه عندالمطالبه، که مطالبه زوجه شرط لازم التادیه شدن آن می‌شود؛ در صورتی که زوجه قبلا مطالبه ننموده باشد، تقاضای توقیف مال در دسترس از سوی زوجه عنصر مطالبه را محقق می‌سازد.
امکان اجرای ماده ۲ قانون نحوه‌ی اجرای محکومیت‌های مالی و بازداشت زوج مدیون بر اساس درخواست زوجه، در مورد مهریه عندالاستطاعه عملا محقق نمی‌گردد! زیرا مطابق این ماده، جواز بازداشت زوج در صورتی محقق می‌شود که ثابت شود علی‌رغم استطاعت و مطالبه‌ی زوجه، زوج از پرداخت امتناع می‌کند.
استطاعت از طریق معرفی اموال زوج، ثابت می‌شود. در این صورت مطابق ماده‌ی ۲ قانون نحوه‌ی اجرای محکومیت های مالی، امکان درخواست بازداشت زوج مدیون وجود ندارد، زیرا این ماده، شرط درخواست بازداشت زوج را عدم دسترسی به اموال محکوم علیه مقرر نموده است.
و آخر به ذکر موارد مختلف اثر انحلال ازدواج در مهر می‌پردازیم.
انحلال ازدواج در مهر چه اثری دارد؟
انحلال نکاح ممکن است ناشی از فوت یا طلاق و یا فسخ یاشد که اثر هریک متفاوت است.
الف) تاثیر فوت شوهر در مهرالمسمی زن
فوت شوهر هیچ گونه تاثیری در مهرالمسمی ندارد و چنانچه مهر در زمان حیات شوهر تسلیم نشده باشد، زن می‌تواند پس از فوت تمام آن را مطالبه کند. خواه قبل از نزدیکی و خواه بعد از نزدیکی، زن مستحق کل مهریه است.
ب) تاثیر طلاق در مهر المسمی زن
هرگاه طلاق پس از نزدیکی میان زوجین واقع شود، زن مستحق تمام مهرالمسمی است و هرگاه طلاق قبل از نزدیکی رخ دهد، زن مستحق دریافت نیمی از مهرالمسمی خواهد بود.
ج) تاثیر فسخ نکاح در مهر المسمی
- فسخ ازدواج قبل از نزدیکی: مطابق ماده 1101 قانون مدنی، هرگاه عقد نکاح قبل از نزدیکی به جهتی فسخ شود، زن حق مهر ندارد، مگر در صورتی که موجب فسخ نکاح ناشی از عنن (ناتوانی جنسی مرد) باشد که در این صورت با وجود فسخ نکاح، زن مستحق نصف مهر است.
- فسخ ازدواج پس از نزدیکی: در صورتی که نکاح پس از نزدیکی فسخ شود، زن مستحق همه مهر خواهد بود.
د) اثر طلاق قبل از نزدیکی و تعیین مهر
هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد، زن مستحق مهر المتعه است و اگر بعد از آن طلاق دهد زن مستحق مهرالمثل خواهد بود.
ه) اثر فسخ یا فوت قبل از نزدیکی و تعیین مهر
هرگاه قبل از نزدیکی و تعیین مهر، نکاح به علت فسخ یا فوت یکی از زوجین منحل شود، هیچ گونه مهری برای زن نخواهد بود.
و) اثر انحلال ازدواج بعد از نزدیکی
اگر مهر در عقد ذکر نشود یا عدم مهر شرط شده باشد و قبل از نزدیکی واقع شود، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود. در این مورد فرقی نمیکند که علت انحلال عقد طلاق یا فسخ یا فوت باشد.
سخن آخر
مهریه از دید اسلام از حقوق مالی زن است که زن بلافاصله بعد از عقد و در هر شرایطی می‌تواند مطالبه کند. اما شرایطی استثنائی وجود دارد که در آن شرایط، مهریه ای به زن تعلق نمی‌گیرد، یا تمام مهریه به او تعلق نخواهد گرفت. مثلا اگر طلاق بین زن و شوهر قبل از نزدیکی بین آن‌ها صورت گرفته باشد، زن مستحق دریافت نیمی از مهرالمسمی خواهد بود. پس برای درک تعلق و عدم تعلق مهریه تان، باید شرایط را بسنجید.
منبع :